Trạm Đa dạng Sinh học Mê Linh (Phúc Yên, Vĩnh Phúc) không chỉ là nơi trú ẩn an lành cho những loài động vật bị săn bắt, nuôi nhốt trái phép mà còn là điểm đến lý tưởng và đầy hứa hẹn cho các nhà khoa học, sinh viên, học sinh Việt Nam và từ khắp nơi trên thế giới. Tại đây, họ có cơ hội khám phá, nghiên cứu những bí ẩn kỳ diệu của thiên nhiên, mở ra cánh cửa tới một thế giới sinh học đa dạng và phong phú.
Chúng tôi đến thăm Trạm Đa dạng Sinh học Mê Linh (thuộc Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) giữa mùa hè oi ả. Nằm nép mình bên hồ Đại Lải, dưới chân núi Tam Đảo, và giáp ranh với tỉnh Thái Nguyên, Trạm Đa dạng Sinh học Mê Linh như một ốc đảo xanh tươi, nơi mà nhiệt độ luôn mát mẻ hơn khu vực xung quanh khoảng 2 độ C.
Con đường dẫn vào Trạm quanh co và rợp bóng cây, như một dải lụa xanh mướt trải dài, đưa chúng tôi bước vào một thế giới khác. Cảm giác mát mẻ và sảng khoái của núi rừng, của những cơn gió trong lành nơi đây như xua tan cái nóng bức ngột ngạt của phố thị ồn ào và đầy khói bụi. Cảm nhận ban đầu, đây là một điểm đến lý tưởng cho những ai khao khát khám phá và tìm hiểu thiên nhiên hoang sơ.
Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh được thành lập năm 1999, phía Bắc giáp huyện Phổ Yên tỉnh Thái Nguyên; phía Đông và phía Nam giáp thôn Đồng Trầm, xã Ngọc Thanh; phía Tây giáp vùng đệm Vườn Quốc gia Tam Đảo. Trạm có diện tích khoảng 170 ha, ban đầu là một khu rừng nghèo chủ yếu là vùng đất trống đồi núi trọc, chỉ có cây bụi thảm cỏ nằm dưới dãy núi Vườn Quốc gia Tam Đảo.
Chức năng chính của Trạm là nghiên cứu, xây dựng bộ sưu tập mẫu vật sống các loài động vật, thực vật hoang dã nhiệt đới vì mục đích bảo tồn đa dạng sinh học và tạo nguồn giống đối với các loài có giá trị khoa học, giá trị kinh tế; cứu hộ và bảo tồn các loài động vật, thực vật hoang dã; thực hiện và hỗ trợ các hoạt động nghiên cứu cơ bản và ứng dụng về hệ sinh thái, các loài sinh vật và nguồn gene…
Trải qua 25 năm hoạt động, giờ đây Trạm đã trở thành một địa điểm quan trọng có ý nghĩa, trong tiếp cận, khám phá các điều bí ẩn, kỳ diệu lý thú của thiên nhiên đối với các nhà khoa học, sinh viên, học sinh trong nước và quốc tế.
Cùng với việc phục vụ công tác nghiên cứu, kiểm kê, quan trắc, đánh giá quá trình diễn thế phục hồi các hệ sinh thái, Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh còn góp phần quan trọng đối với công tác đào tạo giảng dạy, giáo dục nâng cao ý thức bảo vệ môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học. Những năm gần đây, Trạm đã trở thành một địa điểm học tập và khám phá thiên nhiên hấp dẫn ý nghĩa đối với du khách gần xa.
Hằng năm, Trạm thu hút hàng nghìn các thầy cô giáo và học sinh các trường phổ thông, các sinh viên, học viên cao học và nghiên cứu sinh từ các trường cao đẳng, đại học đến thăm quan, tiến hành các đề tài nghiên cứu, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ, trong đó có rất nhiều học viên, nghiên cứu sinh quốc tế đến từ các quốc gia khác nhau. Điều đặc biệt, toàn bộ hoạt động học tập và trải nghiệm tại Trạm đều miễn phí.
TS. Nguyễn Thị Ánh Dương, người phụ trách chương trình Bước đầu nghiên cứu khoa học tại Trạm đa dạng sinh học Mê Linh dành cho học sinh Trường Minh Việt (Minh Việt Academy) cho biết, hàng năm, Trường Minh Việt đều tổ chức các chương trình học tập và trải nghiệm thực tế kết hợp nghiên cứu khoa học cho học sinh tại Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh.
Tại Trạm đa dạng sinh học Mê Linh, học sinh của Trường Minh Việt sẽ được tham gia nhiều hoạt động bổ ích như: Tìm hiểu ý nghĩa lịch sử, sự hình thành phát triển, chức năng và nhiệm vụ chính của Trạm; thăm quan và học tập tại khu bảo tồn Động Thực vật tại Trạm; Quan sát phương pháp nhân nuôi và bảo tồn tại chỗ các loài động vật như thằn lằn, ếch, nhái… cùng các loài thực vật như các loài cây thuốc và các loài lan quý hiếm;
Cùng với đó, các học sinh còn được khám phá rừng để tìm hiểu sự hình thành rừng, tầng tán rừng; Tìm hiểu sự hình thành nguồn nước; thực hành thu mẫu lá cây để làm tiêu bản; Thiết kế mô hình hệ sinh thái và mẫu lá cây nghệ thuật bằng các vật liệu thân thiện với môi trường như lá cây, giấy, các vật liệu tái chế theo nhóm; Thực hành kỹ năng sinh tồn; Tham gia trồng cây xanh có giá trị thảo dược tại Vườn cây thuốc của Trạm;…
“Bằng cách kết hợp học lý thuyết và thực hành, trải nghiệm, khám phá thực tế tại Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh, các bạn học sinh đã có những kiến thức ban đầu về đa dạng sinh học. Và qua những việc làm nhỏ như trồng cây thuốc, làmmô hình sinh thái, tạo hình lá cây nghệ thuật… các em có thể hiểu hơn ý nghĩa cũng như góp phần nhỏ bé để bảo vệ đa dạng sinh học, bảo vệ môi trường”, TS. Nguyễn Thị Ánh Dương chia sẻ.
Dẫn chúng tôi tham quan Trạm, ThS. Phạm Thị Kim Dung, cán bộ Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh cho biết, 25 năm qua, cán bộ của Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh đã biến nơi đây từ một khu rừng nghèo kiệt không có cây gỗ, không còn sự tồn tại của các loài động vật hoang dã từng bước được phục hồi, phủ xanh bằng các trạng thái rừng tự nhiên ở các mức độ khác nhau với các loài cây gỗ lớn, vừa và nhỏ xen lẫn...đồng thời đã có sự xuất hiện trở lại của các loài động vật nhỏ.
Đến nay, Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh đã thu thập và trồng được nhiều loài cây bản địa với trên 8.000 cây. Trạm hiện có 127 loài, thuộc 75 chi, 29 họ thực vật được di thực về trồng với mục đích bảo tồn. Trong đó có 16 loài trong Sách Đỏ Việt Nam 2007, 18 loài trong Danh lục Đỏ IUCN, 78 loài thuộc Phụ lục của Nghị định 84/2021/NĐ–CP, 68 loài thuộc Phụ lục II CITES (chủ yếu là Lan). Trạm có vườn bảo tồn lan rộng 600 m2 với hơn 600 mẫu của trên 80 loài đã được thu thập từ các vùng sinh thái khác nhau về trồng, và vườn bảo tồn cây thuốc rộng 1 ha với 34 loài.
Cùng với đó, Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh đã cứu hộ bảo tồn 31 loài động vật. Trong đó có 12 loài nằm trong Sách đỏ Việt nam (2007) gồm 1 loài bậc CR (rất nguy cấp), 6 loài bậc EN (nguy cấp), 5 loài bậc VU (sắp nguy cấp) và 7 loài đặc hữu của Việt Nam.
Khu cứu hộ, bảo tồn động vật rộng 1 ha với hệ thống hàng rào, chuồng trại đạt tiêu chuẩn và hiện nay đang duy trì số lượng 100 cá thể thuộc 14 loài rùa, vượn đen má trắng, khỉ, cu li; khu nuôi sinh sản các loài bò sát, ếch nhái có giá trị bảo tồn như: thằn lằn cá sấu, nhóm cá cóc, nhóm thạch sùng, ếch cây sần…
Từ năm 2012 đến nay có nhiều loài đã sinh sản trong điều kiện nuôi tại Trạm, con non phát triển tốt như thằn lằn cá sấu, thạch sùng mí, rùa Trung bộ… Đến nay, một số loài đặc hữu, có nguy cơ tuyệt chủng đã được Trạm nhân nuôi thành công. Trong tương lai, có thể phục hồi quần thể trong tự nhiên từ những cá thể sinh sản thành công tại Trạm.
Mô hình bảo tồn thành công nhất của Trạm là mô hình nhân nuôi loài thằn lằn cá sấu Shinisaurus crocodilurus. Đây là loài đặc hữu của Việt Nam, được xếp trong nhóm các động vật nguy cấp cần ưu tiên bảo vệ. Hiện tại, Việt Nam chỉ còn trên dưới 100 cá thể của loài này ngoài tự nhiên, và môi trường sống tự nhiên của chúng đang bị đe dọa và mất dần do việc khai thác than, làm nương rẫy và cháy rừng...
Năm 2014, Trạm kết hợp các chuyên gia của Vườn thú Cologne (CHLB Đức) đưa 6 cá thể thằn lằn cá sấu về nuôi bảo tồn, trở thành Trạm duy nhất trên cả nước nuôi bảo tồn loài thằn lằn cá sấu. Do đây là loài mới, chưa có nhiều nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh thái, cho nên việc chăm sóc, nhân nuôi, chữa bệnh gặp rất nhiều khó khăn.Cho đến thời điểm này, Trạm đã nhân nuôi thành công hàng chục cá thể. Thành công này thu hút được các nhà khoa học thế giới quan tâm và hỗ trợ trong công tác nghiên cứu.
Không chỉ thằn lằn cá sấu, Trạm còn sở hữu "bộ sưu tập" 12 loài rùa. Trong đó, rùa Trung bộ Mauremys annamensis là loài đặc hữu của Việt Nam nhưng đang bị đe dọa tuyệt chủng ngoài tự nhiên do sinh cảnh bị thu hẹp và nạn săn bắt trái phép. Loài này cũng có rất ít thông tin về tập tính và đặc điểm sinh học. Vì thế, nghiên cứu của Trạm là cơ sở khoa học cho công tác nhân nuôi rùa Trung bộ sinh sản trong điều kiện nuôi nhốt.
Theo ThS. Kim Dung, gần như các cá thể động vật hoang dã thu giữ được từ các vụ án ở Vĩnh Phúc và các tỉnh lân cận đều được đưa về Trạm đa dạng sinh học Mê Linh để chăm sóc. Ngoài ra, một số cá nhân, gia đình cũng tự nguyên giao nộp các cá thể động vật hoang dã.
Mặc dù thời gian qua, nguồn kinh phí hạn hẹp, cơ sở vật chất thiết bị để nghiên cứu còn nghèo nàn, đã ảnh hưởng đến các hoạt động của Trạm, tuy nhiên các nhà khoa học, cán bộ vẫn ngày đêm miệt mài, nỗ lực xây dựng bộ sưu tập sống các loài động thực vật, nghiên cứu các giải pháp bảo tồn nguồn gene quý hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng.
Nhằm phát huy chức năng của Trạm Đa dạng sinh học Mê Linh, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã và đang thực hiện các dự án đầu tư nhằm tạo điều kiện cho Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật tổ chức quy hoạch phát triển tổng thể trạm Đa dạng sinh học Mê Linh đến năm 2030 cho xứng tầm, trở thành một Trung tâm vừa có chức năng nghiên cứu xây dựng các mô hình phục hồi các hệ sinh thái nghèo kiệt, các nguồn gene thực vật, động vật quý, hiếm vừa thực hiện chức năng của khu trưng bày ngoài tự nhiên đồng thời là địa điểm góp phần tuyên truyền nâng cao nhận thức về bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học ở Việt Nam.
