Qua hơn ba thập kỷ triển khai ở Mỹ, châu Âu và Trung Quốc, chính sách tín chỉ xe không phát thải đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm ô nhiễm đô thị, tạo động lực đổi mới và thúc đẩy thị trường xe điện.

Với tình trạng không khí đang ở mức đáng lo ngại, đặc biệt tại Hà Nội và TP.HCM, nhu cầu cải thiện chất lượng môi trường là cấp thiết.

Cơ chế dựa trên thị trường cho phép phân bổ nguồn lực hợp lý, giảm phụ thuộc vào trợ cấp nhà nước, đồng thời gia tăng sức ép lên các công nghệ gây ô nhiễm. Những bài học này cho thấy chính sách tín chỉ có thể trở thành một giải pháp mạnh mẽ để hỗ trợ quốc gia đang đối diện với ô nhiễm không khí nghiêm trọng.

Tại Trung Quốc, chính sách tín chỉ xe điện kép yêu cầu các nhà sản xuất ô tô đạt đồng thời hai loại chỉ tiêu là mức tiêu thụ nhiên liệu trung bình của đội xe (CAFC) và số lượng xe năng lượng mới (NEV).

Khi vượt chỉ tiêu, doanh nghiệp có thể tạo ra tín chỉ dư thừa và bán cho các hãng khác đang thiếu hụt. Cơ chế tín chỉ xe điện kép tạo động lực kinh tế mạnh mẽ để các nhà sản xuất đẩy mạnh cải tiến công nghệ, cải thiện hiệu suất sử dụng nhiên liệu, tăng sản lượng xe điện, và giảm sự phụ thuộc vào động cơ đốt trong.

Hệ thống tiêu chuẩn tiết kiệm nhiên liệu CAFE tại Hoa Kỳ đã trở thành hình mẫu được áp dụng trên toàn thế giới, đặt ra các mục tiêu tối thiểu về hiệu suất tiêu thụ nhiên liệu cho toàn bộ đội xe của từng nhà sản xuất.

Với California, tín chỉ xe điện đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Các xe điện, do tiêu hao ít hoặc không tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch, tạo ra lượng tín chỉ lớn.

Những tín chỉ xe điện được sử dụng để bù trừ cho các dòng xe có mức tiêu thụ nhiên liệu cao hơn mức cho phép trong cùng đội xe, thúc đẩy các hãng lớn như GM, Ford, hay Toyota tích cực phát triển và tiêu thụ xe điện, dù dòng xe truyền thống vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong doanh số của họ.

Chương trình Xe không phát thải (ZEV) của California yêu cầu các nhà sản xuất phân phối một tỷ lệ nhất định các mẫu xe không phát thải trong tổng doanh số bán hàng.

Các phương tiện đủ điều kiện bao gồm xe điện chạy pin và xe pin nhiên liệu hydro. Việc phân bổ tín chỉ dựa trên phạm vi hoạt động của xe, loại công nghệ, và mức độ hiệu quả, mang lại sự linh hoạt cho nhà sản xuất, cho phép điều chỉnh danh mục sản phẩm để vừa đáp ứng yêu cầu pháp lý, vừa định hướng chiến lược thương mại. Mỗi hãng đều có thể tính toán phương án tối ưu giữa chi phí đầu tư và khả năng tạo tín chỉ.

Với Liên minh châu Âu, các quy định về khí thải CO2 rất nghiêm ngặt. Mỗi hãng xe bị giới hạn mức phát thải trung bình cho đội xe bán ra trong năm.

Khi vượt ngưỡng cho phép, doanh nghiệp phải nộp phạt theo tỷ lệ. Một số quốc gia thành viên sử dụng thêm cơ chế tín chỉ để hỗ trợ các hãng đạt mục tiêu bằng cách tăng sản lượng xe phát thải thấp. Các mẫu xe điện hoặc hybrid được tính hệ số thuận lợi hơn so với xe thông thường. Phân bổ tín chỉ không chỉ dựa vào lượng phát thải, mà còn xem xét trọng lượng xe, tính năng an toàn, và phạm vi vận hành.

Từ năm 2009 đến 2023, Trung Quốc đã cấp 230,9 tỷ USD hỗ trợ cho ngành xe điện. Giai đoạn đầu ghi nhận mức trung bình 6,74 tỷ USD mỗi năm. Năm 2018, hỗ trợ đạt 13.860 USD mỗi xe. Tại Mỹ, mức trợ cấp theo Đạo luật Giảm Lạm phát là 7.500 USD cho người mua xe điện.

Sau năm 2021, hỗ trợ tăng trở lại do yêu cầu đầu tư hạ tầng và đổi mới chính sách. Trung Quốc triển khai năm nhóm hỗ trợ gồm trợ cấp trực tiếp cho người mua, miễn thuế tiêu thụ đặc biệt, đầu tư hạ tầng trạm sạc, ngân sách R&D và mua sắm công sử dụng xe điện.

Ước lượng tổng hỗ trợ phụ thuộc vào dữ liệu doanh số và miễn thuế, trong đó số liệu chính thức năm 2023 là 22,9 tỷ USD, thấp hơn đáng kể so với ước tính độc lập là 45,3 tỷ USD. Mức chênh lệch do thiếu minh bạch dữ liệu và khác biệt trong phương pháp tính.

Trợ cấp xe BEV phụ thuộc vào phạm vi di chuyển, cao nhất 25.000 CNY cho xe trên 400 km. Trước tháng 6/2019, trợ cấp địa phương có thể tăng thêm 50%. Sau đó, hình thức này bị cắt bỏ.

Xe PHEV trên 50 km được hỗ trợ 10.000 CNY. Việc áp dụng tín chỉ xe điện được coi là công cụ cần thiết để thúc đẩy sản xuất và giảm phát thải. Việt Nam cần có chính sách đồng bộ tương tự Trung Quốc và California để thực hiện điện khí hóa giao thông và giải quyết vấn đề ô nhiễm không khí.

Theo PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ, Phó viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp, nếu được triển khai tại Việt Nam, hệ thống tín chỉ xe điện có thể góp phần đáng kể vào mục tiêu Net Zero và giảm tải ô nhiễm ở đô thị. Với tình trạng không khí đang ở mức đáng lo ngại, đặc biệt tại Hà Nội và TP.HCM, nhu cầu cải thiện chất lượng môi trường là cấp thiết.

Áp dụng cơ chế tín chỉ xe điện kép sẽ tạo ra nguồn lực tài chính mới, giúp đầu tư vào hạ tầng sạc, khuyến khích tiêu dùng xe điện, đồng thời giảm gánh nặng cho ngân sách công. Nhà sản xuất trong nước có thể tận dụng cơ hội để phát triển sản phẩm mới, tiếp cận công nghệ toàn cầu và tham gia chuỗi giá trị xe sạch.

Để triển khai được, theo PGS-TS.Nguyễn Quang Thọ, Việt Nam cần xây dựng chính sách tín chỉ kép phù hợp điều kiện thị trường và năng lực công nghiệp trong nước, nên đặt ra hai nhóm mục tiêu bắt buộc gồm giới hạn tiêu hao nhiên liệu trung bình của đội xe và tỷ lệ xe điện trong tổng sản lượng.

Các doanh nghiệp đạt thành tích tốt hơn chuẩn sẽ được cấp tín chỉ. Những doanh nghiệp không đạt yêu cầu có thể mua tín chỉ để tránh bị xử phạt. Chính sách cần quy định rõ phương thức tính toán, phân bổ, chuyển nhượng và lưu trữ tín chỉ nhằm đảm bảo minh bạch và hiệu quả.

Để hỗ trợ hệ thống tín chỉ kép vận hành, Việt Nam cần phát triển hạ tầng pháp lý và kỹ thuật đồng bộ. Các thông số kỹ thuật của xe cần được kiểm định và báo cáo trung thực.

Cơ quan quản lý phải xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia, đảm bảo truy xuất được tín chỉ theo từng dòng xe, từng hãng, từng năm. Chuyển đổi số hoạt động quản lý sẽ giúp phát hiện gian lận, tránh thao túng thị trường tín chỉ. Ngoài ra, cần có chế tài xử phạt rõ ràng đối với hành vi vi phạm để đảm bảo tính răn đe.

Chính sách tín chỉ kép cũng cần kết hợp với chính sách ưu đãi đầu tư cho sản xuất pin, linh kiện, và xe điện trong nước. Khi các hãng có cơ hội tiếp cận vốn vay ưu đãi, giảm thuế nhập khẩu công nghệ cao, và được hỗ trợ xây dựng nhà máy lắp ráp, khả năng phát triển nội lực sẽ tăng lên.

Tín chỉ có thể được sử dụng như tài sản bảo đảm khi vay vốn hoặc đầu tư. Khi thị trường tín chỉ vận hành tốt, các công ty nhỏ cũng có thể tham gia bằng cách chuyên sản xuất hoặc chuyển giao công nghệ tiết kiệm nhiên liệu và xe điện.