Doanh nhân Nguyễn Thị Thành Thực, Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng giám đốc Công ty Auto Agri.

Là một doanh nhân đã có nhiều năm gắn bó với công nghệ nông nghiệp, bà nhận định như thế nào về thực trạng ngành sầu riêng hiện nay? 

Dưới góc nhìn của một người làm doanh nghiệp, tôi thấy việc ngành sầu riêng tăng trưởng quá nóng trong vài năm qua rồi đột ngột chững lại như hiện nay không phải là điều bất ngờ. Lý do là bởi chúng ta chưa có chiến lược căn cơ, bài bản trong phân tích ngành hàng, cũng như chưa đầu tư đúng mức cho công tác quản lý và phát triển bền vững. 

Trong giai đoạn sầu riêng lên “cơn sốt”, dòng tiền nhàn rỗi từ bất động sản, chứng khoán đã đổ vào nông nghiệp, đặc biệt là sầu riêng, như một xu hướng đầu tư mới. Nhưng phần lớn nhà đầu tư lại là người mới, chưa có kinh nghiệm chuỗi, họ dễ bị hấp dẫn bởi lợi nhuận tức thời mà thiếu đánh giá toàn diện về rủi ro thị trường.

Chúng tôi, vốn là những người làm kinh doanh lâu năm hiểu rằng khi đầu tư vào một mặt hàng, cần nhìn chuỗi giá trị một cách tổng thể, từ thị trường đến năng lực sản xuất, hậu kiểm. Chẳng hạn, Thái Lan là một đối thủ gần gũi, họ phát triển ngành sầu riêng bài bản từ rất sớm, với hệ thống kiểm soát, quy chuẩn chặt chẽ. Trong khi đó, chúng ta còn khá chủ quan, đặc biệt là với thị trường Trung Quốc - nơi có khả năng kiểm soát rất tinh vi bằng công nghệ.

Ví dụ nếu họ cấp mã vùng trồng cho 100 ha sầu riêng, thì với sản lượng trung bình mỗi ha khoảng 15 - 20 tấn, họ dễ dàng tính ra tổng sản lượng được phép xuất khẩu là bao nhiêu. Chúng ta nên hiểu rằng, họ có đủ công cụ để truy xuất, và có thể kiểm tra lại hồ sơ bất kỳ lúc nào. Đó là lý do vì sao doanh nghiệp như chúng tôi luôn đề xuất cần siết chặt từ khâu mã số vùng trồng, mã cơ sở đóng gói, và phải kiểm soát thật sự, chứ không chỉ là làm cho có.

Trong bối cảnh xuất khẩu nông sản đối mặt với nhiều rào cản kỹ thuật, đặc biệt là yêu cầu truy xuất nguồn gốc và kiểm soát chất lượng, theo bà, đâu là những giải pháp then chốt để tăng tính chủ động và giảm thiểu rủi ro cho cả người nông dân lẫn doanh nghiệp?

Để xuất khẩu nông sản ổn định và bền vững, cần xây dựng một hệ sinh thái xuất khẩu hoàn chỉnh ngay tại các vùng sản xuất trọng điểm, đặc biệt là với những ngành hàng có kim ngạch lớn như sầu riêng. Hệ sinh thái này bao gồm chợ đầu mối, trung tâm kiểm định (kiểm dịch và điểm làm thủ tục xuất khẩu tại chỗ). Việc này không chỉ giúp rút ngắn thời gian thông quan, giảm chi phí logistics mà còn tăng tính minh bạch, kiểm soát rủi ro từ sớm ngay tại nơi sản xuất.

Mô hình này đã được doanh nghiệp đề xuất từ 4 năm trước và hoàn toàn khả thi nếu có sự vào cuộc quyết liệt từ các cấp quản lý. Bên cạnh đó, cần lưu ý đến lỗ hổng trong quản lý mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói, tôi đề xuất giao quyền quản lý mã số vùng trồng cho chính người nông dân thông qua tổ hợp tác hoặc hợp tác xã, từ đó nâng cao vai trò và trách nhiệm của người sản xuất.

Việc truy xuất không khó nếu có hệ thống dữ liệu minh bạch, liên thông giữa hồ sơ sản xuất, mua bán và xuất khẩu. Các cơ quan như Cục Bảo vệ thực vật và Hải quan có thể phối hợp để đối soát thông tin chính xác, từ diện tích, sản lượng đến hồ sơ thu mua. Doanh nghiệp sẵn sàng phối hợp, đối thoại để cùng xây dựng quy trình quản lý phù hợp, dễ áp dụng, góp phần nâng cao chất lượng và uy tín nông sản Việt trên thị trường quốc tế.

Vậy theo bà, những rủi ro về chất lượng như dư lượng cadimi, vàng O có thể được kiểm soát ra sao, nhất là khi doanh nghiệp cũng khó có công cụ phát hiện?

Đây là một vấn đề nan giải đối với cả người dân và doanh nghiệp. Các chất như cadimi hay vàng O không thể phát hiện bằng mắt thường, cũng không có bộ test nhanh phổ biến như test Covid-19. Doanh nghiệp phải lấy mẫu gửi đi kiểm nghiệm, nhưng kết quả lại phụ thuộc hoàn toàn vào độ tin cậy của phòng kiểm nghiệm và mẫu đại diện được lấy.

Chúng tôi mong rằng, vấn đề kiểm soát dư lượng hóa chất, vốn là hàng rào kỹ thuật ngày càng khắt khe cần được xem là nhiệm vụ thường xuyên của cơ quan quản lý nhà nước. Cụ thể hơn, chúng ta cần đánh giá sức khỏe đất theo định kỳ, đặc biệt ở những vùng chuyên canh. Đây là việc mà người dân và doanh nghiệp không thể tự làm được.

Ngoài ra, tôi nghĩ cần đầu tư cho hệ thống quản lý chất lượng một cách đồng bộ, bao gồm cả nguồn nhân lực và công nghệ từ phân tích đất, truy xuất nguồn gốc, đến kiểm nghiệm độc lập. Việc để người dân và doanh nghiệp “tự xoay xở” trong một môi trường có quá nhiều yếu tố rủi ro nằm ngoài khả năng kiểm soát là điều rất đáng lo ngại.

Theo bà, đâu là hướng đi căn cơ để ngành sầu riêng phát triển bền vững sau những biến cố vừa qua?

Điều quan trọng nhất là chúng ta cần sớm có một chiến lược tổng thể, dài hạn cho ngành hàng sầu riêng nói riêng, và nông nghiệp nói chung. Khi mở cửa thị trường nhanh, chúng ta cũng cần đi kèm với việc quay lại “siết gốc” từ quy hoạch vùng trồng, kiểm soát chất lượng đất, phân bón đến hệ thống mã vùng.

Cũng không nên đổ lỗi hay truy xét quá sâu vào những sự việc đã xảy ra. Điều người dân và doanh nghiệp cần nhất là một lộ trình rõ ràng, minh bạch, có thể dựa vào để điều chỉnh sản xuất và đầu tư. Nếu chỉ xử lý theo kiểu phản ứng khi sự cố xảy ra, thì sẽ luôn bị động và dễ tổn thương.

Tôi tin rằng, tiềm năng của ngành nông nghiệp Việt Nam còn rất lớn, nếu chúng ta làm đúng và làm sớm. Công nghệ, dữ liệu và sự đồng hành thật sự giữa nhà nước - doanh nghiệp - nông dân sẽ là chìa khóa để ngành phát triển bền vững.