Bộ trưởng Bộ Lao động - Thương binh và xã hội Đào Ngọc Dung trình bày tờ trình dự án luật.

Nhìn nhận rút bảo hiểm xã hội một lần là vấn đề rất nhức nhối, Bộ trưởng Bộ Lao động - Thương binh và xã hội Đào Ngọc Dung cho biết, Luật Bảo hiểm xã hội (Luật BHXH) sửa đổi có hai phương án để giảm tình trạng này.

Trình bày tờ trình dự án Luật BHXH sửa đổi tại phiên họp thứ 25 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, sáng 17/8, ông Dung cho biết nội dung mới đáng chú ý của lần sửa đổi này, trong đó có việc giảm tình trạng hưởng bảo hiểm xã hội một lần.

Gia tăng quyền lợi, khuyến khích người lao động bảo lưu thời gian đóng BHXH để hưởng lương hưu

Theo Bộ trưởng, để giúp người lao động được thụ hưởng tối đa các quyền lợi dài hạn khi họ đến tuổi nghỉ hưu, Dự thảo Luật BHXH (sửa đổi) đã có nhiều sửa đổi, bổ sung theo hướng gia tăng quyền lợi, tăng tính hấp dẫn khuyến khích người lao động bảo lưu thời gian đóng để hưởng lương hưu thay vì nhận BHXH một lần.

Như, giảm điều kiện hưởng lương hưu (giảm từ 20 năm xuống 15 năm); hưởng trợ cấp hằng tháng trong trường hợp có thời gian đóng BHXH mà không đủ điều kiện hưởng lương hưu và chưa đủ tuổi hưởng trợ cấp hưu trí xã hội; hưởng bảo hiểm y tế (BHYT) do ngân sách nhà nước đảm bảo trong thời gian hưởng trợ cấp hằng tháng; hưởng BHYT do quỹ BHXH đóng, thời gian hưởng BHYT tối đa bằng thời gian đóng BHXH của người lao động.

Ngoài ra, người lao động trong thời gian bị mất việc chưa có việc làm còn được hưởng chính sách hỗ trợ về tín dụng nhằm giải quyết khó khăn tài chính trước mắt.

Ông Dung cho hay, dự thảo Luật đề xuất 2 phương án để giảm tình trạng hưởng bảo hiểm xã hội một lần.

Phương án 1: Quy định việc hưởng BHXH một lần đối với hai nhóm người lao động khác nhau.

Nhóm 1: Đối với người lao động đã tham gia BHXH trước khi Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực, sau 12 tháng nghỉ việc, có nhu cầu thì được nhận BHXH một lần.

Về bản chất, quy định này cho phép người lao động được lựa chọn giữa bảo lưu thời gian tham gia BHXH để hưởng lương hưu hoặc nhận BHXH một lần nếu có nhu cầu. Nhưng sự khác biệt lần này là nếu người lao động lựa chọn bảo lưu, không nhận BHXH một lần thì sẽ được hưởng các quyền lợi bổ sung. Trường hợp người lao động đã lựa chọn nhận BHXH một lần thì không được nhận các quyền lợi bổ sung nêu trên, ông Dung giải thích.

Nhóm 2: Đối với người lao động bắt đầu tham gia BHXH từ ngày Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực trở đi (dự kiến 1/7/2025) thì không được nhận BHXH một lần (trừ các trường hợp: đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ năm đóng để hưởng lương hưu; ra nước ngoài để định cư hoặc bị mắc một trong những bệnh nguy hiểm đến tính mạng theo quy định tại Điều 60 Luật BHXH hiện hành).

Ưu điểm của phương án này, theo ông Dung, là dần dần từng bước khắc phục được tình trạng hưởng BHXH một lần của thời gian qua.

Theo dữ liệu thống kê thời gian qua, với phương án này, trong những năm đầu, số người hưởng BHXH một lần có thể không giảm nhiều, nhưng càng những năm sau giảm càng nhiều, từ năm thứ 5 trở đi sẽ giảm nhanh, có thể giảm quá nửa số người hưởng BHXH một lần so với giai đoạn vừa qua.

Trong ngắn hạn, phương án này không giúp duy trì, gia tăng đối tượng tham gia BHXH bằng so với phương án 2, nhưng trong dài hạn, phương án này tối ưu hơn. Do quy định này không ảnh hưởng tới những người lao động đang tham gia BHXH, nên cơ bản sẽ ít khả năng gặp phản ứng của người lao động hơn.

Nhược điểm của phương án này là do chỉ áp dụng đối với người lao động bắt đầu tham gia BHXH từ ngày Luật này có hiệu lực, cho nên hơn 17,5 triệu người lao động đang tham gia BHXH vẫn có quyền lựa chọn hưởng BHXH một lần. Do vậy, số người hưởng BHXH một lần không giảm nhiều, đặc biệt trong những năm đầu sau khi Luật mới có hiệu lực; đồng thời tạo sự so sánh giữa những người lao động tham gia trước và sau khi Luật này có hiệu lực trong việc hưởng BHXH một lần.

Phương án 2: "Sau 12 tháng không thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc, không tham gia BHXH tự nguyện và có thời gian đóng BHXH chưa đủ 20 năm mà người lao động có yêu cầu thì được giải quyết một phần nhưng tối đa không quá 50% tổng thời gian đã đóng vào quỹ hưu trí và tử tuất. Thời gian đóng BHXH còn lại được bảo lưu để người lao động tiếp tục tham gia và hưởng các chế độ BHXH.".

Chính phủ cho rằng, phương án này hài hòa quyền lợi người lao động và chính sách an sinh xã hội lâu dài. Mặc dù, số lượt người hưởng BHXH một lần có thể không giảm nhiều so với hiện hành, nhưng khi người lao động hưởng BHXH một lần thì người lao động cũng không hoàn toàn ra khỏi hệ thống do vẫn bảo lưu một phần thời gian đóng còn lại (không ảnh hưởng tới số người tham gia).

Người lao động khi tiếp tục tham gia sẽ được cộng nối thời gian đóng để hưởng chế độ BHXH với quyền lợi hưởng cao hơn; người lao động có động lực hơn để tiếp tục tham gia, tích lũy quá trình đóng để đủ điều kiện hưởng lương hưu; người lao động có nhiều cơ hội hơn đủ điều kiện hưởng lương hưu khi đến tuổi nghỉ hưu.

Đây là phương án vừa đáp ứng được nhu cầu nhận BHXH một lần của người lao động trong thời điểm hiện tại, song cũng đáp ứng được yêu cầu bảo đảm sự ổn định của hệ thống và quyền lợi của người lao động trong dài hạn.

Tuy nhiên, nhược điểm của phương án này là chưa giải quyết triệt để việc rút BHXH một lần theo Luật BHXH và thông lệ quốc tế. Người lao động không được giải quyết hưởng BHXH một lần trên toàn bộ thời gian đóng nên có cảm giác giảm quyền lợi; đồng thời, có thể xuất hiện tình trạng gia tăng người lao động đề nghị hưởng BHXH một lần trước khi luật có hiệu lực thi hành (hưởng “chạy luật”). Bên cạnh đó, theo phương án này thì tình trạng hưởng BHXH một lần khi còn trẻ (chưa đến tuổi nghỉ hưu) sẽ tiếp tục tiếp diễn trong tương lai. 

“Đây là vấn đề lớn, hết sức nhạy cảm, phức tạp, Chính phủ báo cáo xin ý kiến Quốc hội đối với 2 phương án nêu trên”, Bộ trưởng Dung nhấn mạnh.

Cơ quan thẩm tra cũng còn nhiều quan điểm

Thẩm tra sơ bộ, Thường trực Ủy ban Xã hội của Quốc hội cũng còn nhiều ý kiến khác nhau liên quan quy định hưởng BHXH một lần.

Chủ nhiệm Ủy ban Xã hội Nguyễn Thúy Anh cho biết, loại ý kiến thứ nhất ủng hộ phương án 1 vì cho rằng, tỷ lệ lao động có việc làm phi chính thức ở Việt Nam hiện nay vẫn còn rất cao (68,5%), tích lũy từ tiền lương và thu nhập của người lao động còn thấp, việc rút bảo hiểm xã hội một lần có thể là nguồn tài chính hữu ích để người lao động duy trì, bảo đảm được phần nào cuộc sống trước mắt.

Phương án này cũng không gây xáo trộn, ảnh hưởng tới những người có thời gian bắt đầu tham gia bảo hiểm xã hội trước khi Luật này có hiệu lực thi hành.

Loại ý kiến tán thành phương án 2 lập luận quy định này giúp người lao động có thêm chi phí để giải quyết những khó khăn trước mắt, nhưng vẫn có những yếu tố động lực để giữ người lao động ở lại hệ thống lâu hơn, tăng thêm khả năng được thụ hưởng các quyền lợi của BHXH khi họ tiếp tục tham gia đóng, hoặc khi họ đến tuổi nghỉ hưu vẫn còn cơ hội để hưởng sớm khoản trợ cấp do chính mình tích lũy.

Hơn nữa, nếu chọn phương án này, Quỹ BHXH luôn được duy trì ở trạng thái an toàn cao hơn so với phương án 1 trong các trường hợp người tham gia BHXH bắt buộc đồng loạt rút bảo hiểm xã hội một lần (như tình trạng đã từng xảy ra trong đại dịch Covid-19).

Loại ý kiến thứ ba, chưa đồng ý với cả hai phương án Chính phủ trình và cho rằng, Phương án 1 sẽ tạo sự bất bình đẳng giữa những người tham gia trước và sau khi Luật có hiệu lực, tiềm ẩn gây mất ổn định xã hội, tạo làn sóng ồ ạt rút BHXH một lần.

Phương án 2 cho rút 50% cũng không hợp lý, chưa giải thích tại sao lại đưa ra tỷ lệ này.

Loại ý kiến thứ tư đề nghị Chính phủ nghiên cứu, có chính sách hỗ trợ người lao động, giúp họ vượt qua khó khăn thật sự, giúp giảm thiểu nguy cơ phải hưởng BHXH một lần hoặc bổ sung chính sách tín dụng ưu đãi đối với người lao động khi bị nghỉ việc.

Loại ý kiến thứ năm cho rằng, trong bối cảnh bảo hiểm hưu trí bổ sung chưa phát triển, đề nghị nghiên cứu tách quỹ hưu trí bắt buộc thành 2 phần, phần bắt buộc đóng ở mức sàn để bảo đảm an sinh xã hội và phần còn lại của thu nhập. Người lao động không có quyền rút phần bắt buộc nhưng được rút phần còn lại. Cả 2 quỹ này đều do cơ quan BHXH quản lý.

Thường trực Ủy ban Xã hội nhận thấy mỗi phương án Chính phủ đưa ra đều có ưu điểm, nhược điểm nhất định. Ý kiến của các cơ quan vẫn còn khác nhau.

Do đây là vấn đề phức tạp, nhạy cảm, có ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động và vấn đề an sinh xã hội lâu dài, tác động nhất định đến tâm lý xã hội, người lao động, Thường trực Ủy ban Xã hội đề nghị Chính phủ tiếp tục tham vấn, lấy ý kiến công chúng, đối tượng chịu tác động trực tiếp vấn đề này.

Để bảo đảm tính thống nhất về quan điểm chỉ đạo, cơ quan thẩm tra đề nghị Chính phủ khẩn trương báo cáo cấp có thẩm quyền để cho ý kiến chỉ đạo trước khi trình Quốc hội cho ý kiến, báo cáo thẩm tra nêu.