Với hơn 64 triệu xe máy đang lưu hành trên cả nước, đây không chỉ là con số phản ánh phương tiện phục vụ đời sống người dân mà còn là thách thức lớn về môi trường nếu không được quản lý chặt chẽ và đúng hướng.

Chỉ khi áp dụng quy chuẩn khí thải bắt buộc, mới có thể thúc đẩy việc loại bỏ phương tiện không đạt chuẩn, khuyến khích người dân chuyển sang phương tiện sạch như xe điện.

Trước thực trạng đó, Chính phủ đã chỉ đạo các cơ quan chức năng xây dựng lộ trình kiểm soát khí thải đối với xe máy đang lưu hành, coi đây là một phần quan trọng trong chiến lược giảm phát thải, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và cải thiện chất lượng không khí đô thị.

Hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng Dự thảo Thông tư ban hành Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia (QCVN) về khí thải đối với xe mô tô, xe gắn máy đang lưu hành.

Đây là văn bản pháp lý đầu tiên tại Việt Nam quy định cụ thể ngưỡng giới hạn phát thải dành riêng cho các phương tiện hai bánh đã và đang sử dụng nhằm kiểm soát ô nhiễm từ giao thông.

Dự thảo quy định giới hạn phát thải cho hai thông số chính là Cacbon Monoxit (CO) và Hydrocacbon (HC), được phân loại theo loại động cơ và niên hạn sử dụng phương tiện.

Các mức khí thải được chia từ mức 1 đến mức 4, thể hiện mức độ kiểm soát tăng dần. Quy chuẩn này sẽ là cơ sở pháp lý để triển khai kiểm định khí thải định kỳ, từ đó từng bước loại bỏ các phương tiện sử dụng công nghệ lạc hậu, phát thải cao ra khỏi hệ thống giao thông đô thị.

Lộ trình áp dụng được thiết kế thận trọng, chia thành nhiều giai đoạn nhằm đảm bảo tính khả thi và phù hợp với điều kiện thực tiễn của các địa phương. Cụ thể, từ ngày 1/1/2027, quy chuẩn khí thải sẽ được thí điểm tại hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM,  những nơi đang đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng.

Từ ngày 1/1/2028, quy định sẽ được mở rộng ra các thành phố trực thuộc Trung ương như Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ và Huế. Đến năm 2030, việc kiểm định khí thải xe máy sẽ được triển khai trên phạm vi toàn quốc.

Theo ông Nguyễn Tô An, Phó Cục trưởng Cục Đăng kiểm Việt Nam, việc xây dựng dự thảo Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về khí thải đối với xe ô tô, xe mô tô, xe gắn máy và triển khai lộ trình áp dụng là một bước đi thể hiện rõ quyết tâm giảm ô nhiễm môi trường của Chính phủ.

Để hiện thực hóa chủ trương này, Cục Đăng kiểm Việt Nam đang triển khai hai hướng đi song song là đầu tư nâng cấp hạ tầng kỹ thuật phục vụ kiểm định và tăng cường hỗ trợ người dân qua hướng dẫn kỹ thuật.

Các trạm đăng kiểm hiện có được lên kế hoạch bổ sung thiết bị đo khí thải hiện đại, đáp ứng tiêu chuẩn kỹ thuật mới. Đồng thời, Cục phối hợp với các nhà sản xuất, nhập khẩu xe máy để thiết lập mạng lưới đại lý, trung tâm bảo dưỡng có chức năng kiểm định khí thải nhằm giảm tải cho hệ thống đăng kiểm chính thức và tạo thuận tiện tối đa cho người dân.

Những khu vực vùng sâu, vùng xa cũng sẽ được tiếp cận thông qua các trạm kiểm định lưu động, song song với hệ thống phần mềm trực tuyến hỗ trợ người dân đăng ký, kiểm định và nhận kết quả nhanh chóng, minh bạch, bảo mật.

Ngoài ra, để người dân không gặp khó khăn trong quá trình tiếp cận, Cục Đăng kiểm đã xây dựng tài liệu kỹ thuật dễ hiểu, phổ biến rộng rãi trên các nền tảng số, truyền thông đại chúng. Sự hợp tác từ các nhà sản xuất trong việc cung cấp thông tin chính xác theo từng dòng xe cũng giúp người dân dễ nắm bắt và thực hiện kiểm định vốn lâu nay vẫn bị xem là thủ tục phức tạp.

Một định hướng quan trọng là xã hội hóa hoạt động kiểm định khí thải xe máy. Theo đó, các cơ sở kiểm định trong tương lai phải đạt tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia, với đội ngũ đăng kiểm viên được đào tạo bài bản và hệ thống thiết bị có độ chính xác cao.

Trước mắt, Cục Đăng kiểm ưu tiên hợp tác với các đại lý chính hãng, các garage lớn đặc biệt là các thành viên thuộc Hiệp hội các nhà sản xuất xe máy Việt Nam (VAMM) như hệ thống HEAD của Honda để thiết lập mô hình kiểm định kết hợp bảo dưỡng. 

Trong giai đoạn tiếp theo (khoảng 2-3 năm), mạng lưới kiểm định khí thải sẽ tiếp tục được mở rộng, bao gồm cả các cơ sở sửa chữa nhỏ nếu đáp ứng yêu cầu, hướng tới phủ sóng khắp các quận ngoại thành, thành phố trực thuộc Trung ương và các khu vực có nhu cầu cao như khu công nghiệp, vùng xa trung tâm. Song hành với đó, nhà nước sẽ khuyến khích doanh nghiệp tư nhân tham gia đầu tư để tạo thêm lựa chọn cho người dân và nâng cao chất lượng phục vụ.

Theo ông Nguyễn Tô An, để cuộc chuyển đổi diễn ra thuận lợi và hiệu quả, Việt Nam cần một hệ thống chính sách đồng bộ gồm ba trụ cột: Nhà nước là người kiến tạo, doanh nghiệp là động lực và người dân là trung tâm.

Trụ cột đầu tiên là chính sách ưu đãi mạnh mẽ như thiết kế gói tín dụng xanh với lãi suất thấp dành cho doanh nghiệp vận tải, taxi đầu tư xe mới thân thiện môi trường, hoặc ưu đãi thuế nhập khẩu, thuế tiêu thụ đặc biệt, lệ phí trước bạ cho các phương tiện đạt chuẩn khí thải cao, đặc biệt là xe điện.

Trụ cột thứ hai là đảm bảo công bằng trong chuyển đổi, bằng cách thành lập “Quỹ Chuyển đổi Giao thông Xanh” từ ngân sách nhà nước, phí môi trường và các nguồn tài trợ quốc tế.

Quỹ này sẽ trực tiếp hỗ trợ tài chính cho người dân có nhu cầu thay thế phương tiện cũ, đồng thời tạo điều kiện cho doanh nghiệp nghiên cứu, sản xuất các thiết bị giảm phát thải.

Trụ cột thứ ba là cơ chế chế tài đủ mạnh, như lộ trình áp dụng tiêu chuẩn khí thải bắt buộc và phí ô nhiễm áp dụng theo mức phát thải thực tế phương tiện càng cũ, phát thải càng nhiều, chi phí càng cao, vừa tạo sức ép chuyển đổi, vừa đảm bảo công bằng.

Còn theo TS.Hoàng Dương Tùng, Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch Việt Nam, việc Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang lấy ý kiến người dân cho lộ trình áp dụng quy chuẩn kỹ thuật khí thải quốc gia là bước đi tích cực, góp phần ngăn chặn các phương tiện cũ, phát thải cao tiếp tục lưu hành.

TS.Tùng nhận định, chỉ khi áp dụng quy chuẩn khí thải bắt buộc, mới có thể thúc đẩy việc loại bỏ phương tiện không đạt chuẩn, khuyến khích người dân chuyển sang phương tiện sạch như xe điện. 

Trong nỗ lực kiểm soát khí thải, Hà Nội là một trong những địa phương tiên phong. Từ năm 2021, thành phố đã triển khai thí điểm kiểm tra khí thải với 3.000-5.000 xe máy, hỗ trợ người dân thải bỏ xe cũ lên tới 4 triệu đồng/xe.

Đồng thời, trang bị thiết bị kiểm định khí thải tại 8 đại lý thuộc VAMM và thiết lập 34 điểm thu hồi xe cũ để phục vụ người dân. Những người đưa xe đến kiểm tra được tặng chai dầu động cơ và hỗ trợ một phần chi phí bảo dưỡng. Thành phố cũng đang thí điểm vùng phát thải thấp và có kế hoạch mở rộng.

Tuy nhiên, TS.Tùng lưu ý rằng cần có lộ trình phù hợp theo điều kiện từng địa phương. Những thành phố lớn, ô nhiễm nặng nên đi đầu triển khai, còn các vùng núi, trung du, nơi mật độ phương tiện còn thấp, có thể áp dụng sau.

Ông khẳng định, việc chuyển đổi không thể làm ngay lập tức, mà cần sự kiên trì như cách Hà Nội từng mất 5 năm để loại bỏ hoàn toàn bếp than tổ ong, một nguồn phát thải lớn trong quá khứ.

Việc chuyển đổi phương tiện cũng vậy, cần phải có chính sách rõ ràng, truyền thông hiệu quả và đặc biệt là sự đồng hành của doanh nghiệp như Vingroup trong hỗ trợ người dân tiếp cận phương tiện sạch, xây dựng trạm sạc, bảo hành, bảo trì.