Ông Richard D. McClellan.

Thách thức lớn, nhưng cơ hội vẫn còn

Mặc dù phạm vi và khả năng thực thi của các biện pháp thuế quan của Mỹ vẫn chưa chắc chắn, nhưng động thái này cho thấy một chương mới trong quan hệ thương mại Mỹ - Việt đã bắt đầu, đòi hỏi cả hai bên phải ứng xử thận trọng hơn, phối hợp chặt chẽ hơn và có tầm nhìn xa hơn.

Tuy nhiên, dù trong bối cảnh bất ổn của thuế quan, Việt Nam vẫn là một trong những điểm đến đầu tư hấp dẫn nhất Đông Nam Á. Câu hỏi đặt ra không phải là liệu dòng vốn đầu tư có tiếp tục chảy vào hay không, mà là sẽ chảy vào lĩnh vực nào, theo hình thức nào và với những điều kiện gì. Câu trả lời phụ thuộc vào cách Việt Nam định vị mình so với các đối thủ trong khu vực, cũng như cách xử lý các thay đổi trước mắt và tái cấu trúc trong dài hạn.

Trong thập kỷ qua, Việt Nam đã xây dựng mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu với nền tảng là các hiệp định thương mại tự do (FTA), chi phí lao động thấp và lập trường trung lập về địa chính trị. Nhưng mức áp thuế của Mỹ vào tháng 7 vừa qua đã cho thấy chính sách thương mại của nước này đang chuyển dịch sang hướng giao dịch và bảo hộ nhiều hơn, đặc biệt trong các lĩnh vực dễ bị lạm dụng tái xuất hoặc phụ thuộc nhiều vào linh kiện Trung Quốc.

Đây không phải lần đầu, Việt Nam đối mặt với các cú sốc kinh tế. Các vấn đề về Covid-19, thiếu hụt năng lượng và lạm phát đều đã thử thách sức chống chịu của nền kinh tế, nhưng mức thuế mới này xuất hiện đúng lúc đất nước đang nỗ lực nâng cao nấc thang giá trị trên thị trường, phát triển hệ sinh thái bán dẫn và công nghệ xanh, cũng như xây dựng Trung tâm Tài chính quốc tế. Do đó, ảnh hưởng còn cao hơn những cú sốc trước đây. Thách thức là rất lớn, nhưng cơ hội của Việt Nam vẫn còn.

Ngành nghề nào tiếp tục phát triển?

Dù chủ nghĩa bảo hộ của Mỹ đang tăng cao, song một số ngành nghề vẫn có vị thế thuận lợi. Đó là sản xuất điện tử tiêu dùng và hàng gia dụng, sản xuất xanh và công nghệ sạch, hạ tầng số và trung tâm dữ liệu, nông nghiệp công nghệ cao và chế biến thực phẩm chọn lọc.

Về điện tử tiêu dùng và hàng gia dụng, Việt Nam đã chứng minh năng lực trong lắp ráp và ngày càng tiến xa trong sản xuất sản phẩm điện tử giá trị cao như tivi, tủ lạnh, điện thoại di động và linh kiện cho các thương hiệu toàn cầu. Samsung, LG và các nhà cung ứng của Apple đã xây dựng hệ sinh thái vững mạnh ở cả hai miền Bắc và Nam. Ngay cả khi bị áp thuế, Mỹ vẫn là thị trường quan trọng. Cùng với đó, chiến lược đa dạng hóa thương mại sang EU, Trung Đông, ASEAN sẽ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực.

Về thị trường sản xuất xanh và công nghệ sạch, Việt Nam đang định vị mình như một trung tâm sản xuất năng lượng tái tạo, đặc biệt trong linh kiện pin mặt trời và phụ tùng xe điện. Nếu bảo đảm được nguồn nguyên liệu chiến lược như đất hiếm và gia tăng đầu tư vào hạ tầng lưới điện, Việt Nam vẫn hấp dẫn với các nhà đầu tư theo định hướng giảm thiểu biến đổi khí hậu, đặc biệt là những nhà đầu tư đang muốn tìm kiếm các địa chỉ thay thế Trung Quốc.

Thuế quan là phép thử bản lĩnh của Việt Nam trong cuộc đua FDI khu vực. Việt Nam phải viết lại câu chuyện của mình, từ công xưởng giá rẻ thành trung tâm đổi mới sáng tạo và kết nối chiến lược.

Về hạ tầng số và trung tâm dữ liệu, các tập đoàn công nghệ toàn cầu tiếp tục khảo sát Việt Nam như một điểm đặt trung tâm dữ liệu khu vực và trung tâm hỗ trợ hậu cần số. Sự thành công của ngành này phụ thuộc vào việc giải bài toán năng lượng: cung cấp điện sạch, ổn định cho hệ thống tính toán mật độ cao. Nếu quy hoạch điện, khung pháp lý và quy định bảo mật dữ liệu được triển khai đúng, lĩnh vực này có nhiều khả năng sẽ bùng nổ đầu tư trong thời gian tới.

Trong lĩnh vực nông nghiệp công nghệ cao và chế biến thực phẩm chọn lọc, dù nông sản có nguy cơ bị leo thang theo các biểu giá thuế, các phân khúc ngách như nông sản hữu cơ, cà phê đặc sản và thực phẩm chế biến vẫn có cơ hội tại thị trường Mỹ, nhất là khi Việt Nam củng cố được các minh chứng để truy xuất nguồn gốc, tính bền vững và thương hiệu xuất xứ.

Việt Nam không nhất thiết phải giành được mọi nhà đầu tư, mọi dự án, mà nên tập trung vào những thương vụ mang lại giá trị dài hạn

Cuộc đua khu vực khốc liệt hơn

Tại khu vực, các đối thủ của Việt Nam cũng đang cạnh tranh ráo riết. Indonesia, Thái Lan và Philippines đang tích cực thu hút nhà đầu tư với một số lợi thế đáng kể như quy mô lớn, có cơ quan đầu tư tập trung, phát triển hạ tầng nhanh, đặc biệt trong chuỗi cung ứng pin và xe điện của Indonesia, các chương trình chăm sóc nhà đầu tư, tính ổn định chính trị (tương đối so với thời gian trước đây) và nền tảng công nghiệp phát triển ô tô mạnh mẽ của Thái Lan, cũng như nguồn lao động nói tiếng Anh, nền tảng dịch vụ thuê ngoài có chất lượng và chính sách thị thực số cho chuyên gia để thu hút doanh nghiệp công nghệ cao như Philippines.

Trong khi đó, lợi thế cạnh tranh của Việt Nam nằm ở tốc độ triển khai dự án, khả năng phản ứng của chính quyền địa phương và sự điều phối tập trung ở cấp trung ương. Nhưng khi dòng vốn ngày càng chọn lọc, các lợi thế này càng cần phải được củng cố hơn nữa.

Hành động ngắn hạn: Giữ cửa luôn mở

Ưu tiên trước mắt của Việt Nam là giảm thiểu sự bất định cho nhà đầu tư hiện tại và tương lai. Điều này bao gồm việc phải xác định rõ phản ứng với chính sách thuế quan của Mỹ: liệu có đàm phán lại hay không, có ngoại lệ nào không. Các phản ứng nhanh từ Chính phủ sẽ giúp trấn an nhà đầu tư, có thể bằng cách lập ra các tổ công tác liên bộ cho những ngành chiến lược, đặc biệt là những ngành chịu tác động lớn từ thị trường Mỹ như điện tử, nội thất, dệt may, đồng thời tăng cường ngoại giao thương mại, không chỉ với Mỹ, mà cả các đồng minh để mở thêm cánh cửa vào thị trường khác, hợp tác sản xuất hoặc hỗ trợ ngoại giao.

Ngoài ra, các công tác truyền thông công chúng cũng cần phải cải thiện. Nhà đầu tư toàn cầu đang theo dõi sát cách Việt Nam giải thích chiến lược và dự đoán điều chỉnh chính sách. Doanh nghiệp cần chủ động tích cực tham gia các hiệp hội như AmCham, EuroCham… và các diễn đàn khu vực để có được sự tư vấn chính xác từ cộng đồng quốc tế.

Giải pháp dài hạn: Đầu tư vào thể chế, không chỉ gia tăng ưu đãi

Các cú sốc thuế quan thường phơi bày những lỗ hổng nền tảng. Với Việt Nam, vấn đề sâu xa chính là ở cấu trúc.

Thứ nhất, về tính nhất quán thể chế. Trên thực tế, nhiều bộ, ngành và địa phương đang cùng cạnh tranh thu hút đầu tư. Thậm chí, một số thông điệp phát đi tín hiệu còn mâu thuẫn nhau. Việt Nam cần có kênh thống nhất cho các ngành chiến lược, từ quy trình ký kết các hợp tác chiến lược (MOU) đến cấp giấy phép rõ ràng và cung cấp dịch vụ chuyên nghiệp cho các nhà đầu tư.

Thứ hai, về tính chắc chắn pháp lý. Nhà đầu tư hiện vẫn lo ngại về việc các bộ luật triển khai còn một số vướng mắc, chưa đồng bộ, các thông tư thay đổi thường xuyên và vẫn thiếu cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả. Nguồn vốn dài hạn bao giờ cũng cần khung pháp luật dài hạn. Minh bạch pháp lý, đặc biệt về dữ liệu, sở hữu trí tuệ và chuyển vốn, tài sản về nước của nhà đầu tư sẽ mang tính quyết định.

Thứ ba, muốn đón thêm FDI, Việt Nam phải đẩy mạnh hợp tác công - tư, trái phiếu xanh và công cụ tài chính gắn với hạ tầng. Đây là chìa khóa để mở cánh cửa trở thành Trung tâm Tài chính quốc tế. Nếu không huy động được vốn trong nước, dòng vốn ngoại sẽ bị tắc nghẽn.

Lực lượng lao động trẻ của Việt Nam là tài sản có giá trị, nhưng họ cần phải được đào tạo lại, đặc biệt trong các ngành nghề như sản xuất bán dẫn, AI và số hóa công nghiệp. Các chiến lược bán dẫn và AI mới là nền tảng, nhưng phải triển khai với sự tham gia sâu rộng của doanh nghiệp.

Việt Nam đã từng biến các gián đoạn thương mại thành cơ hội. Cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung đã thúc đẩy làn sóng dịch chuyển chuỗi cung ứng, đại dịch Covid-19 đẩy nhanh tiến trình số hóa. Giờ đây, rủi ro thuế quan cộng với sự cạnh tranh khu vực có thể buộc Việt Nam cần phải thúc đẩy cải cách tiếp theo.

Định hình lại câu chuyện

Để không chỉ tồn tại, mà còn tiến đến vị trí dẫn đầu, Việt Nam cần viết lại câu chuyện của mình: không chỉ là trở thành “công xưởng của thế giới”, mà cần phải trở thành “trung tâm đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và kết nối chiến lược đang lên”.

Việt Nam cũng cần chọn lựa kỹ chiến lược. Theo đó, không nhất thiết phải giành được mọi nhà đầu tư, mọi dự án, mà nên tập trung vào những thương vụ mang lại giá trị dài hạn, nâng cấp năng lực, tăng giá trị thượng nguồn và tạo hiệu ứng lan tỏa hệ sinh thái.

Quan trọng hơn, phải có chiến lược phát triển dài hơi. Nhà đầu tư tư nhân có thể tìm kiếm lợi nhuận ngắn hạn, nhưng nhiệm vụ của Chính phủ là xây dựng nền tảng ổn định, thông minh, hội nhập toàn cầu ở mức cao để có thể giữ nhà đầu tư quốc tế ở lại dài lâu.

Thông báo thuế quan ngày 2/7/2025 của Mỹ không đánh dấu hồi kết cho câu chuyện FDI của Việt Nam, mà mở ra một chương mới cạnh tranh gay gắt hơn, nhưng với kỳ vọng cao hơn. Những nhà đầu tư tiềm năng tương lai sẽ đòi hỏi nhiều hơn bao giờ hết, gồm cả sự minh bạch, năng lực và thiện chí hợp tác.

Việt Nam có tham vọng, giờ là lúc cần có công cụ và sự đồng thuận, để biến tham vọng đó trở thành hiện thực.