Nhiều thành quả của nền kinh tế Việt Nam, từ sự gia tăng quy mô GDP đến các bước cải thiện mạnh mẽ trong đời sống người dân không thể tách rời quá trình hội nhập kinh tế quốc tế

Sự quyết liệt của người đứng đầu

Trong trí nhớ của TS. Lê Đăng Doanh, mối lo khi đếm lượng hàng hóa dự trữ hao hụt dần vào những năm sau Đổi mới vẫn rất sinh động. Khi đó, ông là trưởng nhóm kinh tế của Văn phòng Trung ương Đảng, đã phải báo cáo tình hình gạo chỉ còn 3 tuần, xăng dầu còn 3 tháng...

Đó là thời kỳ khắc nghiệt. Chỗ dựa là các nước phe xã hội chủ nghĩa và Liên Xô không còn, không chuyển gạo kịp từ trong Nam ra là ngoài Bắc sẽ thiếu đói. Lạm phát có lúc lên tới 700%. Người dân mua bất cứ cái gì  mua được để dữ trữ, từ gạo, mì chính cho đến xà phòng, dầu hoả…

Thời điểm đó, ông Doanh kể, Tổng Bí thư Đỗ Mười, khi đó là Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng đã triệu tập nhiều chuyên gia, cán bộ để trao đổi, nghe riêng từng người. Ông đã quyết định nâng lãi suất tiền gửi lên 12%/tháng, bỏ tem phiếu, người dân  được tự do buôn bán dù không ít lời cho là “chệch hướng”, “xa rời”…

“Thị trường phản ứng ngay lập tức. Tôi được giao đi xem xét tình hình, thấy không ai mua gì ở cửa hàng mậu dịch cả mà mua gạo mới đưa từ nông thôn ra, vừa ngon, vừa rẻ. Thế là cửa hàng mậu dịch cũng không cần nữa”, TS. Doanh nhớ lại.

Đầu năm 1989, Việt Nam nhập khẩu 200.000 tấn lương thực, nhưng đến cuối năm, lần đầu tiên trong lịch sử, Việt Nam xuất khẩu 1 triệu tấn lương thực. Hàng hóa đầy chợ,  có cả hàng nhập khẩu.

Trong nhiều nghiên cứu của các tổ chức quốc tế, công cuộc chống lạm phát của Việt Nam được ghi nhận là kỳ diệu. Song, ông Doanh cho rằng, đó là thành quả của tư duy nhìn thẳng vào sự thật, sẵn sàng lắng nghe và quyết tâm gỡ tận gốc điểm nghẽn của những người đứng đầu.

Nhờ đó, hàng chục triệu người dân và doanh nghiệp Việt được tham gia vào dòng chảy phát triển của đất nước.

Không gian sáng tạo để thay đổi

Mọi sự thay đổi luôn có lý do, nhưng nhiệm vụ mà nhóm nghiên cứu của Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) nhận được khá mơ hồ. Đó là nghiên cứu soạn thảo “cái gì đó về mặt pháp lý” cho doanh nghiệp trong nước. Lúc đó là đầu năm 1988, Luật Đầu tư nước ngoài vừa có hiệu lực.

Về bản chất, cải cách, đổi mới hay hội nhập của Việt Nam đều hướng tới mục tiêu chung, đó là mở rộng cơ hội lựa chọn cho người dân, doanh nghiệp và cùng với đó cơ hội học hỏi, đổi mới, sáng tạo.

“Tôi có tham gia soạn thảo Luật Đầu tư nước ngoài, nên được bổ sung vào nhóm nghiên cứu 7 người do Viện trưởng Đoàn Đỗ chỉ đạo, có 2 lãnh đạo ban và 4 nhân viên. Không có đầu bài rõ ràng, chỉ đơn giản là có luật về đầu tư nước ngoài thì cần có gì đó cho doanh nghiệp trong nước”, TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng CIEM nhớ lại.

Nhưng đổi lại, nhóm nghiên cứu được hỗ trợ làm việc, tìm kiếm tài liệu, được giới thiệu tới các nhà nghiên cứu, chuyên gia, trong đó có nhóm thứ Sáu - nhóm trí thức ở miền Nam, thường tụ họp vào chiều thứ Sáu hàng tuần, nói chuyện, thảo luận, bàn bạc, đề xuất... các giải pháp gỡ thế bí cho nền kinh tế hậu chiến.

“Các anh chị đã giúp chúng tôi rất nhiều về kiến thức kinh tế thị trường. Mừng nhất là tìm được Luật Thương mại năm 1973 trong thư viện TP.HCM. Tôi đọc những khái niệm về công ty TNHH, về công ty cổ phần, khái niệm về hợp đồng, về phá sản… và thở phào vì bắt đầu hình dung được những nét chính của nhiệm vụ được giao”, TS. Cung kể.

Luật Doanh nghiệp tư nhân, Luật Công ty năm 1990 đã ra đời, lần đầu định danh doanh nghiệp tư nhân Việt Nam. 9 năm sau, Luật Doanh nghiệp 1999 với tư duy doanh nghiệp được làm những gì pháp luật không cấm đã đặt cộng đồng doanh nghiệp tư nhân Việt vào bệ phóng.

Đó là giai đoạn xây dựng thể chế vô cùng sôi động với rất nhiều sáng kiến, nhiều cả sự va chạm vì toàn việc mới, nhiều kiến thức là số 0, như kinh tế thị trường… Nhưng ông Cung nói, không có giới hạn nào về tư duy sáng tạo, mọi người được giao việc đều cố gắng tìm cách thay đổi.

Cách soạn thảo văn bản theo hình thức rút gọn được đề xuất từ thời đó, như soạn nghị định về giải thể doanh nghiệp nhà nước chỉ mất có 3 ngày, do vấn đề phát sinh khi số lượng doanh nghiệp nhà nước giảm một nửa sau sắp xếp.  Mô hình Tổ công tác thi hành Luật Doanh nghiệp cũng được thành lập theo cách này, hoạt động sát với thực tiễn, với sự tham gia của các chuyên gia, nhà nghiên cứu, đơn vị độc lập để nhận diện vấn đề nhanh, giải quyết quyết liệt và được trực tiếp gửi phương án xử lý tới các cấp lãnh đạo.

“Nhờ vậy, chúng tôi mới biết có điều khoản tưởng không thể sai được lại trở thành điều kiện để ‘hành dân’, như phải xin chứng nhận đủ năng lực hành vi dân sự khi thành lập doanh nghiệp”, TS. Cung nhìn lại.

Đây là lý do phiên bản Luật Doanh nghiệp sau đó có bước đột phá, quy định chi tiết về thành phần hồ sơ, thời gian nộp; doanh nghiệp chịu trách nhiệm về tính chính xác, cơ quan đăng ký kinh doanh không được yêu cầu thêm hồ sơ, chịu trách nhiệm về tính hợp lệ. Ông Cung nói, quy định này chấm dứt sự tùy tiện của công chức, nhưng đã bảo vệ họ trước pháp luật.

Chính nguyên tắc này đã mở ra cách làm mới cho công cuộc cải cách môi trường kinh doanh, đó là cắt giảm thủ tục hành chính, điều kiện kinh doanh gắn với trách nhiệm, tính giải trình và sự minh bạch của cả doanh nghiệp và cơ quan nhà nước.

Bài học “chữ “dám“ của hội nhập

Những câu hỏi tại sao về Đổi mới của Việt Nam đến giờ vẫn chưa kết thúc. TS. Võ Trí Thành, Viện trưởng Viện Nghiên cứu chiến lược thương hiệu và cạnh tranh kể, nhiều đồng nghiệp ở các tổ chức nghiên cứu của quốc tế khi gặp ông vẫn đặt câu hỏi, điều gì khiến nền kinh tế kế hoạch hóa nghèo nàn, không có gì để cạnh tranh lại mở cửa quyết liệt như vậy.

Đây cũng là điều không ít người nghi ngại khi các vị lãnh đạo đất nước gửi đi thông điệp Việt Nam sẵn sàng thiết lập quan hệ hữu nghị với ASEAN và các nước trong khu vực vào năm 1989. Không ai biết chắc “gió lành” hay “gió độc” sẽ tràn vào.

“Ngay cả hiện tại, hội nhập quốc tế luôn là cuộc đấu cân sức, cân trí căng thẳng. Nhưng điều chúng ta biết chắc là phải tự cứu mình. Đó là sự lựa chọn đầy bản lĩnh của những người lãnh đạo đất nước, dám làm, dám đối mặt với rủi ro và sẵn sàng học hỏi để đẩy đất nước vượt lên”, TS. Võ Trí Thành nhìn nhận.

Chỉ sau vài năm, năm 1995, Việt Nam gia nhập ASEAN. Năm 2000, BTA Việt Nam - Hoa Kỳ được ký kết. Năm 2007, Việt Nam gia nhập WTO...

Hiện giờ, Việt Nam đã trở thành đối tác chiến lược toàn diện của những nền kinh tế lớn nhất toàn cầu, là thành viên của 17 FTA và là nền kinh tế có độ mở hàng đầu thế giới.

Nhưng hơn thế là bài học từ hội nhập mà TS. Thành vẫn chia sẻ với niềm tự hào không che dấu. Đó là về bản chất, cải cách, đổi mới hay hội nhập của Việt Nam đều hướng tới mục tiêu chung, là mở rộng cơ hội lựa chọn cho người dân, doanh nghiệp, cùng với đó là cơ hội học hỏi, đổi mới, sáng tạo, được làm những việc chưa từng làm...

Chính những điều này đã thu hút và kích hoạt khát vọng cống hiến của người Việt khắp thế giới, trước đây, hiện tại và cả tương lai.