Mỗi năm, khi đợt gió mùa Đông Bắc đầu tiên tràn về, mang theo cái rét “ngọt” đặc trưng của Hà Nội và miền Bắc, các phòng cấp cứu lại bước vào một mùa bận rộn.

Lượng bệnh nhân nhập viện vì đột quỵ, nhồi máu cơ tim, viêm phổi cấp, các đợt bùng phát hen suyễn hay COPD và những cơn đau khớp gia tăng rõ rệt.

Tiêm chủng cúm là biện pháp phòng bệnh chủ động, là “lá chắn” khoa học giúp giảm rõ rệt tỷ lệ mắc bệnh và biến chứng nặng.

Điểm chung của tất cả không chỉ là “trời rét”, mà nằm ở sự thay đổi khắc nghiệt và thất thường của thời tiết miền Bắc. Đây là nguyên nhân khiến cơ thể dễ bị tổn thương nếu không chuẩn bị đúng cách.

Theo bác sỹ Nguyễn Huy Hoàng, Trung tâm Nhiệt đới Việt - Nga (Bộ Quốc phòng), mùa lạnh miền Bắc có hai “bộ mặt” hoàn toàn khác nhau.

Giai đoạn đầu và giữa mùa đông, từ tháng 11 đến tháng 1, là cái lạnh hanh khô: nhiệt độ giảm thấp, nhưng độ ẩm cũng giảm xuống dưới 40%. Cái lạnh này khiến da, niêm mạc mũi họng và đường hô hấp mất nước, nứt nẻ, những “hàng rào bảo vệ” tự nhiên của cơ thể bị suy yếu, tạo điều kiện cho virus, vi khuẩn xâm nhập.

Không ít người bị viêm họng, viêm mũi, cảm cúm chỉ vì thiếu ẩm trong không khí. Da cũng “bốc hơi” nước liên tục, hàng rào lipid bị phá vỡ, dẫn tới nứt nẻ, ngứa rát, thậm chí bội nhiễm.

Vậy nên theo bác sỹ Hoàng, chiến lược quan trọng nhất trong giai đoạn hanh khô là “bảo toàn hàng rào”. Mỗi gia đình nên duy trì độ ẩm trong nhà ở mức 45-55% bằng máy tạo ẩm, uống đủ nước ấm, rửa mũi bằng nước muối sinh lý để làm sạch niêm mạc. Đây là những biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả giúp giảm rõ rệt tình trạng khô họng, nghẹt mũi và cảm cúm đầu mùa.

Từ tháng 2 đến tháng 4, miền Bắc bước vào giai đoạn nồm ẩm, kiểu lạnh khác hẳn. Độ ẩm thường xuyên trên 85%, bề mặt nhà “đổ mồ hôi”, tạo điều kiện cho nấm mốc và mạt bụi sinh sôi. Không khí ẩm cũng khiến các hạt virus tồn tại lâu hơn, tăng nguy cơ lây nhiễm cúm, cảm, viêm phổi. Đây là thời điểm các bệnh nhân có cơ địa dị ứng, hen phế quản hay COPD thường bị tái phát nặng.

Lúc này, theo bác sỹ Hoàng, mục tiêu phòng bệnh chuyển sang “giảm tải mầm bệnh”. Thay vì tạo ẩm, cần dùng máy hút ẩm để đưa độ ẩm trong nhà xuống mức 50-60%.

Bên cạnh đó, người dân cần mở cửa thông khí 2-3 lần mỗi ngày, lau khô các bề mặt ẩm, giặt phơi chăn ga, rèm cửa. Một số gia đình có thể sử dụng thêm máy lọc không khí có màng HEPA để loại bỏ bụi mịn và dị nguyên lơ lửng trong không khí.

Dù hanh khô hay nồm ẩm, yếu tố nguy hiểm nhất vẫn là cái lạnh và sự thay đổi nhiệt độ đột ngột. Khi cơ thể tiếp xúc với lạnh, hệ thần kinh giao cảm lập tức phản ứng như mạch máu co lại, huyết áp tăng vọt, máu trở nên đặc hơn, tim phải làm việc nhiều hơn để giữ ấm cho các cơ quan trung tâm.

Chính trong những “khoảnh khắc chuyển tiếp”, từ chăn ấm ra ngoài trời lạnh, từ phòng tắm nóng bước ra hành lang, từ nhà ra đường buổi sáng khiến nguy cơ đột quỵ và nhồi máu cơ tim tăng đột biến.

Các bác sỹ tim mạch cảnh báo, vào mùa lạnh, số ca đột quỵ và nhồi máu cơ tim thường tăng cao, đặc biệt là vào rạng sáng. Với người tăng huyết áp, mạch máu vốn đã xơ vữa, chỉ cần một đợt co mạch đột ngột khi ra khỏi giường cũng có thể gây vỡ mạch máu não hoặc tắc mạch. Không chỉ người cao tuổi, nhiều trường hợp người trẻ cũng bị đột quỵ do bóc tách động mạch cổ hoặc co thắt mạch khi thay đổi nhiệt độ quá nhanh.

Triệu chứng của đột quỵ thường đến bất ngờ méo miệng, yếu liệt tay chân, nói khó. Trong khi đó, nhồi máu cơ tim có biểu hiện đau tức, bóp siết ngực, lan lên hàm hoặc vai trái, kèm khó thở, vã mồ hôi lạnh, buồn nôn.

Đáng chú ý, phụ nữ và người đái tháo đường có thể chỉ thấy “mệt lạ” hoặc hụt hơi nhẹ mà không có cơn đau ngực điển hình. Trong mọi trường hợp, nếu cơn đau ngực kéo dài hơn 20 phút, đặc biệt khi trời lạnh, phải được coi là tình huống cấp cứu và gọi 115 ngay lập tức vì đây chính là “cửa sổ vàng” quyết định sự sống còn.

Huyết áp mùa đông cũng thường cao hơn mùa hè. Người bệnh cần đo và ghi nhật ký huyết áp sáng, chiều trong những ngày rét, không tự ý bỏ thuốc, tránh dùng thuốc cảm có chứa chất co mạch hoặc thuốc giảm đau khớp nhóm NSAID vì có thể làm tăng huyết áp. Một mẹo nhỏ nhưng hữu ích là luôn giữ ấm tai, tay, chân khi ra ngoài khi những vùng dễ kích hoạt phản xạ co mạch toàn thân.

Không chỉ tim mạch, đường hô hấp cũng chịu ảnh hưởng nặng nề trong mùa lạnh. Các bệnh cảm lạnh, cúm mùa và viêm phổi thường dễ bị nhầm lẫn.

Cảm lạnh khởi phát từ từ với hắt hơi, sổ mũi, đau họng nhẹ; cúm mùa đến đột ngột, sốt cao, đau mỏi toàn thân; còn viêm phổi là biến chứng nguy hiểm, thường xảy ra sau vài ngày tưởng như đã khỏi cúm, với sốt cao trở lại, ho đờm đặc, đau ngực và khó thở. Người già có thể bị viêm phổi mà không sốt, chỉ thấy mệt lả, lơ mơ hoặc bỏ ăn, những dấu hiệu tuyệt đối không được xem nhẹ.

Virus cúm và nhiều loại virus đường hô hấp lây lan nhanh qua giọt bắn và tay chạm vào vùng T-zone (mắt, mũi, miệng), cửa ngõ chính để virus xâm nhập vào cơ thể.

Mỗi người nên hạn chế tối đa thói quen chạm tay lên mặt và thực hiện nghiêm túc việc rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch sát khuẩn.

Tiêm chủng là biện pháp phòng bệnh chủ động, là “lá chắn” khoa học giúp giảm rõ rệt tỷ lệ mắc bệnh và biến chứng nặng. Theo đó, trẻ từ 6 tháng tuổi trở lên nên tiêm vắc-xin cúm hằng năm, đồng thời, các nhóm nguy cơ cao như người trên 65 tuổi, người có bệnh mạn tính cần được tiêm thêm vắc-xin phế cầu theo chỉ định. Tiêm sớm trước đỉnh mùa Đông - Xuân sẽ giúp cơ thể kịp thời tạo miễn dịch bảo vệ.

Ngoài ra, để bảo vệ hệ hô hấp, việc kiểm soát môi trường sống là chìa khóa quan trọng. Trong những ngày hanh khô, hãy duy trì độ ẩm phù hợp, rửa mũi và súc họng bằng nước muối sinh lý.

Khi trời nồm, nên hút ẩm, thông thoáng nhà cửa và vệ sinh bề mặt ẩm ướt. Đặc biệt, việc rửa tay thường xuyên bằng xà phòng trong ít nhất 20 giây vẫn là biện pháp phòng bệnh hiệu quả nhất, rẻ tiền nhất và ít được chú ý nhất.

Khi sử dụng thuốc, người dân cũng cần hết sức lưu ý. Các thuốc co mạch mũi như Naphazolin, Xylometazolin chỉ nên dùng tối đa 5-7 ngày, nếu lạm dụng có thể gây “nghẹt mũi hồi ứng”, khiến tình trạng ngày càng nặng hơn.

Với các loại sirô ho chứa kháng histamine thế hệ cũ như Promethazine, người cao tuổi cần cẩn trọng vì dễ gây buồn ngủ, khô miệng, lú lẫn và tăng nguy cơ té ngã ban đêm.

Đối với người bệnh hen hoặc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), cần có kế hoạch hành động được bác sỹ hướng dẫn từ trước mùa lạnh; bình xịt cắt cơn phải luôn trong tầm tay, được kiểm tra hạn dùng và số liều thường xuyên.