Làng chài cổ Cái Bèo là sản phẩm du lịch độc đáo, giới thiệu đến du khách cuộc sống trên biển của ngư dân vùng vịnh Hạ Long - Cát Bà (Ảnh: Phan Tuấn)

Tài nguyên du lịch độc đáo

Không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp kỳ vĩ và giá trị địa chất, địa mạo toàn cầu, mà vịnh Hạ Long còn là kho tàng văn hóa phong phú và độc đáo. Trong kỳ họp lần thứ 46, Ủy ban Di sản thế giới (tháng 7/2024), các chuyên gia quốc tế đã gợi ý, Quảng Ninh nghiên cứu, lập hồ sơ để UNESCO công nhận giá trị văn hóa của vịnh Hạ Long. Đây được xem là cơ hội lớn để khẳng định vị thế của di sản trên bản đồ thế giới.

Theo các tài liệu nghiên cứu, khu vực vịnh Hạ Long là một trong những cái nôi cư trú lâu đời của người Việt cổ. Những nền văn hóa tiền sử như Soi Nhụ (7.000 - 18.000 năm trước), Cái Bèo (5.000 - 7.000 năm trước) và Hạ Long (3.500 - 5.000 năm trước) đã phát triển tại đây. Nền văn hóa Hạ Long mang đậm dấu ấn bản địa, đồng thời chịu ảnh hưởng của sự giao lưu văn hóa với các khu vực khác, đặc biệt ở giai đoạn muộn.

Đây chính là một trong những yếu tố làm nên tính độc đáo của vịnh Hạ Long, vừa là trung tâm văn hóa riêng biệt, vừa là “cửa ngõ” quan trọng trong tiến trình giao lưu và phát triển văn minh Việt cổ.

Không chỉ là không gian cư trú, vịnh Hạ Long còn là nơi diễn ra các hoạt động kinh tế, giao thương sôi động. Từ thế kỷ XII (năm 1149) dưới triều vua Lý Anh Tông, thương cảng Vân Đồn được thành lập, trở thành trung tâm giao thương quốc tế quan trọng trong suốt 7 thế kỷ.

Trong bài tham luận tại Hội thảo “Nhận diện, đánh giá những giá trị văn hóa tiêu biểu, độc đáo trên vịnh Hạ Long” diễn ra cuối tháng 10/2024 tại Quảng Ninh, GS-TS. Nguyễn Văn Kim, Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) cho rằng, chủ nhân văn hóa Hạ Long thông qua các tuyến giao thương và chuỗi đảo, đã có nhiều mối giao lưu mật thiết, tương đối rộng lớn với cả khu vực Đông Bắc Á và Đông Nam Á. Sống gần biển và trên các hang động của biển đảo, người Hạ Long chủ yếu làm nghề khai thác biển, đánh bắt thủy - hải sản, đồng thời họ cũng biết chế tác công cụ bằng đá, xương và gỗ. Các nguồn tư liệu cũng cho thấy, cư dân biển Hạ Long và vùng biển đảo Đông Bắc luôn hiểu rõ thời điểm của các mùa vụ đánh bắt hải sản, luồng di cư của các bầy cá; địa bàn phân bố, mùa sinh trưởng, mùa khai thác các loài động vật thủy sinh...

Cư dân vùng Hạ Long - biển đảo Đông Bắc có hệ tri thức về biển chuyên sâu, phong phú. Họ am hiểu chế độ gió mùa, quy luật thủy triều và các luồng lạch trên biển, về thuyền và kỹ thuật đóng thuyền. Các vùng, luồng cá và thời gian đánh bắt cá, làm muối; về các phương thức chế biến thủy -  hải sản và văn hóa ẩm thực biển. Về đời sống tâm lý, tâm linh của cư dân biển và hệ thống di tích đền, miếu thờ các vị thần biển; về dòng văn hóa biển (thi ca, hò vè, hát đối trên biển...). Cùng với đó là các mối quan hệ xã hội và ứng đối của con người với biển khơi. Đó là các di sản văn hóa biển tiêu biểu của Hạ Long - vịnh Bắc Bộ được hình thành sớm trong lịch sử và không ngừng được bổ sung, sáng tạo qua các thế hệ.

Có thể thấy, vịnh Hạ Long không chỉ giàu giá trị tự nhiên, mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa phi vật thể độc đáo. Các giá trị này bao gồm văn hóa sinh kế, văn hóa sinh thái, văn hóa nghệ thuật và văn hóa tâm linh.

Ngoài ra, các làng chài truyền thống tại khu vực này cũng là nguồn tài nguyên du lịch độc đáo, vừa giúp bảo tồn các giá trị văn hóa, vừa tạo sinh kế cho người dân.

Hấp dẫn du khách đến trải nghiệm

Từ góc nhìn lịch sử về văn hóa vịnh Hạ Long, vùng biển đảo Đông Bắc gắn với 4 giai đoạn phát triển căn bản của không gian lịch sử, văn hóa dân tộc. Ngoài việc là không gian hình thành nên các nền văn hóa biển Soi Nhụ - Cái Bèo - Hạ Long thời tiền sử, đó còn là trung tâm kinh tế quan trọng ở khu vực Đông Á, giữ vai trò kết nối Đông Bắc Á với Đông Nam Á và Tây Nam Á ngay từ những thế kỷ đầu công nguyên; là đầu mối giao thương quốc tế quan trọng hàng đầu của quốc gia Đại Việt.

Theo GS-TS. Từ Thị Loan, Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo (Viện Văn hóa - Nghệ thuật quốc gia Việt Nam), sự tương tác giữa môi trường và văn hóa biển là khởi nguồn của những giá trị văn hóa phi vật thể độc đáo trên vịnh Hạ Long. Đó là các giá trị trong văn hóa sinh kế, văn hóa sinh hoạt, văn hóa sinh thái, văn hóa nghệ thuật và văn hóa tâm linh.

Giá trị văn hóa nghệ thuật thể hiện ở chỗ, vùng biển đảo Đông Bắc Bộ là nơi đậm đặc các huyền thoại, truyền thuyết liên quan đến nguồn gốc của vùng biển, vùng đất, các nhân vật lịch sử, danh nhân văn hóa, danh lam thắng cảnh... Các bài ca dao, tục ngữ, thành ngữ phản ánh đời sống thường nhật của người dân luôn đa dạng, muôn màu, muôn vẻ và không kém phần hấp dẫn so với văn chương bác học. Đó là “túi khôn” dân gian vô cùng uyên bác, tinh tường, đầy ắp trí tuệ, đồng thời rất thiết thực, hữu dụng, được đúc kết từ kinh nghiệm sống, lối đối nhân xử thế, cách ứng xử với thiên nhiên, cách thức sinh hoạt, làm lụng, yêu đương và cả phương cách giữ gìn sức khoẻ, phòng, chữa bệnh.

Vùng biển đảo vịnh Hạ Long còn rất nổi tiếng với những làn điệu dân ca và diễn xướng dân gian trữ tình, đặc sắc. Đó là các thể loại hát chèo đường, hò biển, hát đúm, đám cưới trên thuyền... thể hiện rất rõ đặc trưng văn hóa riêng của khu vực này, khác hẳn với các khu vực biển đảo khác ở Việt Nam.

Người dân nơi đây sống trong môi trường biển cả, luôn phải đương đầu với những bất trắc, hiểm nguy, thiên tai khó lường, niềm tin tâm linh là chỗ dựa tinh thần, là điểm tựa tâm lý quan trọng đối với họ. Trong đó, thờ cúng tổ tiên là tín ngưỡng phổ biến nhất. Bên cạnh đó, các tín ngưỡng thờ thành hoàng làng, tín ngưỡng thờ thủy thần, hải thần, thờ Mẫu và các nữ thần liên quan đến biển đều phát triển. Họ cũng phối thờ các vị thần núi, thờ Phật, thờ Chúa.

Sự dung hợp rộng các loại thần thánh khác nhau, bên cạnh mục đích tìm điểm tựa tâm lý, cầu mong phù hộ che chở, thì hoạt động thực hành tín ngưỡng còn thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, tri ân những người có công với dân với nước, các tiền nhân đã khai phá lập làng, gia tăng tính cố kết cộng đồng. Đây là những giá trị tốt đẹp, là phương diện tích cực cần được quan tâm giữ gìn và phát huy trong bối cảnh đương đại.

Bên cạnh những giá trị về thẩm mỹ, địa chất, địa mạo, vịnh Hạ Long còn là nơi sản sinh, lưu giữ và trao truyền nhiều giá trị văn hóa đặc sắc. Đó chính là cái hồn cốt, khí chất, nét đặc trưng riêng, tạo nên sức hút, hấp dẫn du khách đến trải nghiệm, tìm hiểu văn hoá nơi đây. Hiện nay, một số hoạt động sinh hoạt văn hóa, văn nghệ dân gian, văn hóa ẩm thực ở các làng chài đã trở thành nguồn tài nguyên du lịch độc đáo tại khu vực vịnh Hạ Long.

Gìn giữ, phát huy và bảo tồn bền vững di sản

Bà Nguyễn Thị Hạnh, Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh cho biết, trong 30 năm qua, kể từ lần đầu tiên được UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới, Quảng Ninh luôn xác định, vịnh Hạ Long là báu vật được thiên nhiên ban tặng, là động lực quan trọng để phát triển du lịch và chuyển đổi mô hình tăng trưởng trong cơ cấu kinh tế. Bởi vậy, quá trình khai thác và phát huy giá trị di sản, công tác bảo tồn và gìn giữ luôn được tỉnh quan tâm.

Vịnh Hạ Long không chỉ nổi tiếng bởi vẻ đẹp, mà còn là một bảo tàng địa chất khổng lồ, nơi ngưng đọng những dấu tích quan trọng của quá trình hình thành, vận động, phát triển của địa hình vỏ trái đất khu vực này. Những năm qua, Quảng Ninh đã triển khai nhiều biện pháp hiệu quả để bảo vệ, bảo đảm tính toàn vẹn của vịnh Hạ Long theo Công ước Di sản thế giới, các chính sách về phát triển bền vững của UNESCO và pháp luật Việt Nam.

Song hành với việc tổ chức điều tra, nghiên cứu - là cơ sở để đưa ra các giải pháp quản lý, bảo vệ, nhằm ngăn chặn những nguy cơ xâm hại đến di sản, Quảng Ninh cũng thành lập khu bảo tồn nhằm bảo tồn giá trị đa dạng sinh học. Khoanh vùng rừng trên núi đá vôi và rừng ngập mặn để công nhận là khu rừng đặc dụng bảo vệ cảnh quan, bảo tồn các nguồn gen quý hiếm. Di chuyển 354 hộ dân với gần 2.000 nhân khẩu ở 7 làng chài lên sinh sống tại khu tái định cư với mục tiêu ổn định cuộc sống cho ngư dân và giảm áp lực về môi trường trên vịnh. Thực hiện các quy chuẩn đối với nước thải, rác thải tại các tàu du lịch, các điểm tham quan, các khu dân cư ven bờ. Đặc biệt, từ năm 2019, phong trào “Vịnh Hạ Long không rác thải nhựa” được Ban Quản lý vịnh Hạ Long phát động, triển khai hiệu quả và nhận được sự hưởng ứng tham gia tích cực của doanh nghiệp và người dân.

Những nỗ lực trong công tác quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long của chính quyền tỉnh Quảng Ninh đã đưa di sản này trở thành điểm sáng trên bản đồ du lịch quốc tế.