Trong đó, các nguyên tắc kinh tế tuần hoàn được áp dụng xuyên suốt từ quy hoạch, thiết kế, sản xuất, vận hành đến xử lý cuối vòng đời phương tiện. Giao thông vận tải hiện đang là một trong những lĩnh vực phát thải lớn nhất tại Việt Nam.

PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ (Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường) trình bày về cơ chế tài chính và chính sách khuyến khích doanh nghiệp tham gia giảm phát thải tại Việt Nam.

Xu hướng đô thị hóa nhanh, sự gia tăng mạnh mẽ của phương tiện cá nhân, cùng với nhu cầu logistics và vận tải hàng hóa liên tỉnh đã và đang tạo ra áp lực lớn đối với môi trường.

Khung tiêu chí này hướng đến việc tái cấu trúc toàn bộ chuỗi giá trị trong lĩnh vực giao thông, giúp giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và huy động sự tham gia của cộng đồng, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội.

Theo PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ (Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường), về nguyên tắc xây dựng, cần đặt trọng tâm vào cách tiếp cận hệ thống và vòng đời, đòi hỏi phân tích toàn diện tác động môi trường trong từng giai đoạn của phương tiện và hạ tầng. Khi thiết kế phương tiện, cần ưu tiên vật liệu tái chế, giảm thiểu linh kiện khó tái sử dụng và đảm bảo dễ dàng tháo lắp.

Trong xây dựng hạ tầng, cần lồng ghép yếu tố bền vững vào quy hoạch đô thị thông minh, nhằm giảm nhu cầu di chuyển không cần thiết và thúc đẩy kết nối đa phương thức. Năng lượng sử dụng cho giao thông cần chuyển dần sang các nguồn tái tạo như điện mặt trời, gió, sinh khối hoặc hydrogen xanh.

Việc vận hành phương tiện phải được tối ưu thông qua công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, hệ thống giao thông thông minh, giúp kiểm soát lưu lượng và giảm tắc nghẽn. Ở cuối vòng đời, các phương tiện phải được đưa vào hệ thống thu hồi, tái chế hoặc tái sử dụng nhằm giảm chất thải nguy hại.

Việc áp dụng công cụ thị trường là nguyên tắc quan trọng, nhằm phát huy hiệu quả của cơ chế giá trong định hướng hành vi. Các công cụ như phí phát thải, thuế nhiên liệu hóa thạch và hệ thống tín chỉ carbon sẽ tạo động lực để doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ sạch hơn.

Hệ thống tín chỉ phát thải cần được kết nối với thị trường carbon trong nước theo Nghị định 06/2022/NĐ-CP, tạo điều kiện để chi phí môi trường được phản ánh trực tiếp vào giá sản phẩm, qua đó giúp người tiêu dùng đưa ra lựa chọn bền vững hơn.

Lộ trình triển khai cần rõ ràng và có tính khả thi cao. Giai đoạn đầu tiên nên triển khai thí điểm tại các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng và Hải Phòng. Sau khi hoàn thiện cơ chế, có thể mở rộng ra các đô thị loại I, II, III. Mỗi giai đoạn cần gắn với các mốc cụ thể như tỷ lệ phương tiện không phát thải trong tổng số xe mới, tỷ lệ phủ sóng của hạ tầng sạc điện, hoặc mức giảm tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch.

Lộ trình này phải được tích hợp chặt chẽ với Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn theo Quyết định 222/QĐ-TTg và Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh.

Nguyên tắc công bằng và bao trùm là yếu tố không thể thiếu trong quá trình chuyển đổi. Việc áp dụng tiêu chuẩn mới có thể khiến nhiều phương tiện cũ bị loại bỏ, ảnh hưởng đến công ăn việc làm của người lao động trong các ngành bảo dưỡng, sửa chữa và sản xuất linh kiện truyền thống.

Do đó, cần có chính sách hỗ trợ thông qua quỹ chuyển đổi xanh, đào tạo nghề mới và cho vay ưu đãi giúp chuyển đổi nghề nghiệp. Người thu nhập thấp cũng cần được tiếp cận dễ dàng hơn với các phương tiện công cộng giá rẻ, an toàn và thuận tiện để không bị gạt ra ngoài quá trình chuyển đổi xanh.

Cơ sở pháp lý cho khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn hiện đã khá rõ ràng. Nghị định 08/2022/NĐ-CP quy định cụ thể các tiêu chí kinh tế tuần hoàn tại Điều 138, lộ trình triển khai tại Điều 139 và cơ chế khuyến khích đầu tư công nghệ xanh tại Điều 140.

Quyết định 222/QĐ-TTg đã ban hành Kế hoạch hành động quốc gia thực hiện kinh tế tuần hoàn với mục tiêu đến năm 2035. Quyết định 21/2025/QĐ-TTg xác định danh mục phân loại xanh, trong đó hạng mục "đầu tư phương tiện giao thông không phát thải hoặc phát thải carbon thấp" cho phép doanh nghiệp tiếp cận các nguồn tín dụng xanh từ tổ chức tài chính trong và ngoài nước.

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn cho khu vực phát thải thấp trong lĩnh vực giao thông được chia thành năm nhóm chính. Nhóm đầu tiên là tiêu chí về phương tiện giao thông tuần hoàn, tập trung vào việc xây dựng thị trường phương tiện không phát thải hoặc phát thải thấp, kéo dài vòng đời sử dụng và tăng tỷ lệ tái chế linh kiện.

Các phương tiện phải đáp ứng tiêu chuẩn khí thải Euro 5 hoặc Euro 6 trở lên, đồng thời chỉ các phương tiện điện, hydrogen hoặc đạt chuẩn mới được phép hoạt động trong khu vực phát thải thấp.

Tỷ lệ phương tiện xanh trong số xe đăng ký mới là chỉ số quan trọng phản ánh mức độ chuyển đổi. Việc kéo dài vòng đời phương tiện và linh kiện không chỉ giảm nhu cầu khai thác tài nguyên mà còn tạo ngành nghề mới như bảo trì, tân trang, tái sản xuất phụ tùng.

Các doanh nghiệp cần tuân thủ trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), đảm bảo tỷ lệ thu hồi và tái chế pin, lốp xe, thép, nhôm và nhựa từ xe hết niên hạn.

Nhóm tiêu chí thứ hai là hạ tầng giao thông bền vững, với trọng tâm là sử dụng vật liệu tuần hoàn như tro bay, xỉ lò cao, nhựa tái chế trong xây dựng đường sá, cầu cống nhằm giảm khai thác tài nguyên thiên nhiên.

Tối ưu hóa hệ thống giao thông công cộng và phát triển kết nối đa phương thức sẽ giúp giảm phương tiện cá nhân. Mạng lưới trạm sạc xe điện cần được phủ rộng tại khu dân cư, trung tâm thương mại và khu công nghiệp, đồng thời khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo như điện mặt trời để giảm áp lực lên lưới điện. Các chỉ số như mật độ trạm sạc trên km² hoặc số trạm sạc/xe điện sẽ đánh giá mức độ sẵn sàng hạ tầng.

Tiếp theo là nhóm tiêu chí về vận hành và dịch vụ giao thông tuần hoàn, hướng đến việc chuyển dịch từ mô hình sở hữu cá nhân sang mô hình dịch vụ chia sẻ. Xe đạp, xe máy và ô tô điện chia sẻ theo giờ hoặc theo chuyến sẽ giúp người dân tiếp cận phương tiện hiện đại mà không cần sở hữu riêng.

Dịch vụ chia sẻ tích hợp với hệ thống giao thông công cộng sẽ nâng cao hiệu suất sử dụng phương tiện, giảm sản lượng sản xuất và phát thải.

Trong lĩnh vực logistics, cần tối ưu hóa hệ thống vận tải hàng hóa, giảm xe tải chạy rỗng bằng các nền tảng kết nối chủ hàng và phương tiện. Xe tải điện hoặc đạt chuẩn khí thải cao cần được ưu tiên. Các chỉ số đo lường gồm tỷ lệ người dùng dịch vụ chia sẻ và mức giảm phát thải CO₂ từ vận tải hàng hóa.

Nhóm tiêu chí thứ tư tập trung vào cơ chế quản lý và khuyến khích tài chính. Các công cụ như phí phát thải, phí tắc nghẽn theo khu vực và thời gian, hệ thống tín chỉ carbon, tín chỉ xe năng lượng mới (NEV), tín chỉ tiêu thụ nhiên liệu trung bình (CAFC) cần được áp dụng linh hoạt.

Doanh nghiệp vượt chỉ tiêu sản xuất xe xanh có thể bán tín chỉ cho bên không đạt, tạo thị trường linh hoạt và kích thích đổi mới công nghệ. Nhà nước có thể dẫn dắt thông qua chính sách tài chính xanh, khuyến khích đầu tư vào xe điện, trạm sạc, tái chế pin... Tỷ lệ xe điện trong đội xe công và dư nợ tín dụng xanh trong ngành giao thông là các chỉ số quan trọng.

Cuối cùng là tiêu chí về dữ liệu, hợp tác và quản trị. Việc xây dựng hệ thống dữ liệu phát thải minh bạch, tích hợp với công nghệ số sẽ hỗ trợ giám sát theo thời gian thực.

Mỗi phương tiện cần gắn thiết bị đo phát thải, dữ liệu được đồng bộ vào hệ thống quốc gia. Cơ chế hợp tác xã hội cần được phát huy, với sự tham gia của tổ chức phi chính phủ, cộng đồng dân cư, doanh nghiệp tư nhân trong việc góp ý chính sách, triển khai thí điểm, phát triển hạ tầng và cung cấp dịch vụ.

Bộ Giao thông Vận tải cần là cơ quan đầu mối phối hợp với các bộ ngành liên quan để ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật, tránh chồng chéo và nâng cao hiệu quả thực thi.

Lộ trình triển khai khu vực phát thải thấp tại Việt Nam được đề xuất chia làm ba giai đoạn. Giai đoạn 2025-2027 là giai đoạn thí điểm, tập trung vào các quận trung tâm ở Hà Nội và TP.HCM, nơi có mật độ phương tiện cao và ô nhiễm không khí nghiêm trọng.

Các chính sách như miễn phí lưu thông cho xe điện, cấm xe cũ không đạt chuẩn, hỗ trợ tài chính chuyển đổi phương tiện, và phát triển hạ tầng sạc sẽ được ưu tiên.

Giai đoạn 2028-2030 mở rộng khu vực phát thải thấp ra toàn bộ khu vực nội đô của các đô thị lớn, đồng thời áp dụng cơ chế tín chỉ kép cho nhà sản xuất và người tiêu dùng.

Sau năm 2030, các khu vực phát thải thấp vận hành toàn diện tại tất cả đô thị loại I, thị trường tín chỉ carbon trong giao thông hoạt động ổn định, thúc đẩy đổi mới công nghệ, phát triển mạnh mẽ mô hình kinh tế tuần hoàn trong tái chế pin, tân trang linh kiện và tái sử dụng vật liệu từ phương tiện hết vòng đời.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy khu vực phát thải thấp không chỉ là giải pháp quản lý môi trường mà còn là động lực thúc đẩy đổi mới trong công nghiệp và dịch vụ đô thị.

Còn theo TS.Hong Sang Kim (Viện Kinh tế Nông thôn Hàn Quốc), tại Seoul, khu vực phát thải thấp đã giúp giảm đáng kể khí NOx và bụi mịn. Trung Quốc triển khai các chiến dịch như "Bầu trời Xanh" và chương trình xe tải sạch, phát triển mạnh xe năng lượng mới, đặt mục tiêu đạt đỉnh phát thải CO₂ trước 2030 và trung hòa carbon trước 2060.

Bối cảnh mỗi quốc gia khác nhau, nhưng điểm chung là sự phối hợp chặt chẽ giữa công cụ pháp lý, cơ chế thị trường và đổi mới công nghệ.

Việt Nam hoàn toàn có thể kế thừa và điều chỉnh kinh nghiệm quốc tế để thiết kế mô hình khu vực phát thải thấp phù hợp với điều kiện trong nước, vừa thực hiện cam kết quốc tế, vừa hướng tới phát triển đô thị bền vững và có sức cạnh tranh cao trong khu vực.