Luật Trí tuệ nhân tạo sẽ mở đường cho sáng tạo và tự chủ công nghệ quốc gia

Khoảng trống pháp lý

Luật Công nghiệp công nghệ số có hiệu lực từ ngày 1/1/2026 đã dành một chương quy định về AI, đặt nền tảng pháp lý ban đầu mang tính nguyên tắc cho việc phát triển và ứng dụng công nghệ này. Tuy nhiên, các nội dung hiện có chưa hình thành hành lang pháp lý toàn diện, đủ thông thoáng để thúc đẩy nghiên cứu, phát triển và triển khai hệ sinh thái AI tại Việt Nam.

Thực tế đã xuất hiện nhiều rủi ro như đạo đức, thiên kiến thuật toán, xâm phạm quyền riêng tư và phân biệt đối xử trong ứng dụng AI. Việt Nam hiện thiếu cơ chế phân loại, kiểm soát rủi ro hệ thống AI; thiếu quy trình kiểm định, cấp phép và giám sát đối với các hệ thống AI có rủi ro cao; thiếu cơ chế phối hợp trong xây dựng và chia sẻ hạ tầng tính toán, quản trị dữ liệu phục vụ AI, cùng chính sách thu hút nhân lực chất lượng cao, khuyến khích khởi nghiệp và thương mại hóa sản phẩm AI nội địa.

Những hạn chế này đang tạo rào cản lớn cho việc làm chủ công nghệ, cản trở mục tiêu phát triển nhanh và bền vững theo định hướng của Đảng và Nhà nước.

Nghị quyết 57-NQ/TW đã xác định phải “đưa dữ liệu thành tư liệu sản xuất chính” và “phát triển kinh tế dữ liệu, thị trường dữ liệu”. Tuy nhiên, việc thu thập, xử lý, chia sẻ và sử dụng dữ liệu huấn luyện cho AI vẫn gặp nhiều vướng mắc. Các quy định hiện hành về bảo vệ dữ liệu cá nhân chưa đủ chi tiết để giải quyết các vấn đề đặc thù của AI. Việc kết nối và chia sẻ giữa các cơ sở dữ liệu quốc gia, ngành còn chậm, chưa đáp ứng nhu cầu phát triển hệ thống AI quy mô lớn.

Một vấn đề khác là khoảng trống pháp lý về trách nhiệm khi AI gây thiệt hại. Nếu xe tự lái gây tai nạn, phần mềm chẩn đoán y tế đưa ra kết quả sai, hay hệ thống tín dụng tự động từ chối cho vay một cách phân biệt đối xử, ai sẽ chịu trách nhiệm? Nhà phát triển, nhà sản xuất, người sử dụng hay bản thân hệ thống AI? Pháp luật hiện hành chưa có câu trả lời thỏa đáng.

Ông Trần Văn Khải, Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội nhấn mạnh, Việt Nam xác định AI là công nghệ ưu tiên quốc gia, đóng vai trò then chốt trong chuyển đổi số và nâng cao năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh của AI cũng đặt ra nhiều thách thức về pháp lý, đạo đức, an toàn và trách nhiệm xã hội, đòi hỏi sớm có hành lang pháp lý vừa kiểm soát rủi ro, vừa thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Tương tự, ông Đậu Anh Tuấn, Phó tổng thư ký, kiêm Trưởng ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) đánh giá, việc xây dựng Luật AI thể hiện tư duy kiến tạo thể chế, đón đầu xu thế công nghệ và tạo không gian đổi mới sáng tạo. Dự thảo tiếp cận theo chuẩn mực quốc tế với các nguyên tắc quản lý dựa trên rủi ro, cơ chế thử nghiệm có kiểm soát (sandbox), bảo đảm đạo đức và quyền con người, minh bạch và gắn nhãn nội dung do AI sinh ra.

Quản lý rủi ro, nhưng không bó sáng tạo

Theo bà Trần Vũ Hà Minh, Cố vấn trưởng về “AI có trách nhiệm” (FPT Software), Nhà nước cần quản lý AI có hệ thống, song phải tạo điều kiện cho đổi mới, cân bằng giữa quản lý rủi ro và khuyến khích sáng tạo, đầu tư.

Hiện Dự thảo quy định nhà cung cấp hoặc bên nhập khẩu phải tự đánh giá, phân loại theo tiêu chí Chính phủ ban hành, lập và lưu giữ hồ sơ kỹ thuật, chịu trách nhiệm về kết quả tự phân loại.  Bà Minh cho rằng, quy định này có thể làm tăng gánh nặng tuân thủ, nhất là với các đơn vị cung cấp, nội địa hóa nhiều hệ thống AI toàn cầu. Do đó, cần làm rõ chủ thể chịu trách nhiệm chính là nhà phát triển, cho phép đánh giá bởi bên thứ ba, quy định rõ “hồ sơ kỹ thuật”, lộ trình chuyển tiếp và cơ chế tiền thị trường gọn nhẹ để tránh thủ tục cấp phép cứng nhắc.

Theo Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng, việc ban hành luật khung về AI là cần thiết, vừa bảo đảm tính ổn định của pháp luật, vừa cho phép thích ứng nhanh với công nghệ, đồng thời phù hợp với xu hướng lập pháp quốc tế. Một đạo luật được thiết kế tốt sẽ là đòn bẩy giúp Việt Nam vượt qua thách thức về hạ tầng, nhân lực, xây dựng nền kinh tế AI năng động và khẳng định năng lực tự chủ công nghệ.

Bên cạnh đó, Danh mục Hệ thống AI có rủi ro cao do Thủ tướng ban hành cần sớm được xác định lộ trình và thời điểm cập nhật, cùng hướng dẫn kỹ thuật chi tiết nhằm tạo cơ sở pháp lý thống nhất cho doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

“Đối với các hệ thống AI có rủi ro cao, Dự thảo cần bổ sung quy định về nghĩa vụ của nhà phát triển để xác định rõ trách nhiệm trong suốt vòng đời của sản phẩm”, bà Trần Vũ Hà Minh nêu quan điểm.

Ở góc độ sở hữu trí tuệ, ông Trần Văn Trí, Giám đốc Công ty Luật Việt Nam góp ý, Dự thảo cần quy định rõ ranh giới quyền sở hữu trí tuệ giữa nhà phát triển, nhà cung cấp và nhà triển khai. Đồng thời, cần có hướng dẫn cụ thể về gắn nhãn sản phẩm AI, bảo đảm minh bạch, khả năng kiểm chứng; linh hoạt trong cơ chế tiền kiểm để không làm chậm tiến độ ra mắt sản phẩm và bổ sung quy định dẫn nguồn dữ liệu học của AI, nhằm minh bạch nguồn tri thức và tránh vi phạm bản quyền.

Ông Đậu Anh Tuấn đề xuất, Luật AI phải bảo đảm tính linh hoạt và thích ứng cao, tránh quy định cứng nhắc có thể kìm hãm sáng tạo; giảm tối đa rào cản hành chính cho doanh nghiệp, đặc biệt là start-up và doanh nghiệp nhỏ. Bên cạnh đó, cần đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng dữ liệu và tính toán - yếu tố “nhiên liệu sống còn” cho sự phát triển AI, đồng thời xác định rõ trách nhiệm pháp lý của các bên trong chuỗi giá trị AI.

Luật sư Hoàng Lê Quân (Công ty Luật Lexcomm) cũng cho rằng, Dự thảo cần làm rõ hơn quy định về nghĩa vụ minh bạch và gắn nhãn đối với hệ thống AI và các nội dung (văn bản, hình ảnh, âm thanh, video) do AI tạo ra.