Chính phủ vừa có tờ trình Quốc hội dự thảo Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều Nghị quyết 98 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP.HCM, trong đó đề xuất thành lập Khu Thương mại tự do (FTZ) tại Thành phố với các cơ chế đặc thù về đất đai, thuế, tài chính, nhằm đưa thành phố thành trung tâm kinh tế khu vực. Báo điện tử Đầu tư - Baodautu.vn đã có cuộc trao đổi với Tiến sĩ Bùi Duy Tùng, giảng viên Kinh tế, Đại học RMIT Việt Nam về chủ đề này.

Tiến sĩ Bùi Duy Tùng, giảng viên Kinh tế, Đại học RMIT Việt Nam.

Ba lợi thế then chốt tạo sức hút vượt trội FTZ TP.HCM

Thưa ông, việc sửa Nghị quyết 98 đóng vai trò thế nào đối với việc hình thành FTZ, mô hình này có ý nghĩa gì với một siêu đô thị, hướng tới mục tiêu trung tâm tài chính khu vực và trung tâm logistics thông minh Đông Nam Á?

Việc sửa đổi Nghị quyết 98 đóng vai trò nền tảng pháp lý then chốt và là điều kiện tiên quyết để hiện thực hóa FTZ tại TP.HCM. Không giống như các dự án đầu tư thông thường, FTZ là một mô hình kinh tế đặc thù đòi hỏi khung thể chế vượt trội, khác biệt hoàn toàn so với khuôn khổ pháp luật hiện hành.

Nghị quyết 98 sửa đổi cung cấp “hành lang pháp lý đặc biệt” bằng cách thiết lập một hệ thống quy định toàn diện về vị trí, cơ cấu khu chức năng, cơ chế quản lý, chính sách đất đai, ưu đãi đầu tư, thủ tục hành chính và cơ chế hải quan.

Đặc biệt, vai trò của Nghị quyết 98 sửa đổi còn thể hiện ở việc trao quyền tự chủ cao cho TP.HCM trong việc quyết định thành lập, mở rộng và điều chỉnh ranh giới FTZ. Như vậy, thay vì phải chờ đợi các quy trình phê duyệt từ cấp trung ương như trước đây, Thành phố có thể chủ động, linh hoạt điều chỉnh quy hoạch FTZ để phù hợp với diễn biến thực tế và nhu cầu của nhà đầu tư.

Cơ chế "một đầu mối" với Ban Quản lý Khu chế xuất và công nghiệp được giao toàn quyền quản lý nhà nước trực tiếp cũng giúp rút ngắn đáng kể thời gian xử lý hồ sơ và tạo ra một môi trường kinh doanh thân thiện, minh bạch - yếu tố then chốt để cạnh tranh với Singapore, Hong Kong trong việc thu hút dòng vốn FDI chất lượng cao.

Đối với một siêu đô thị có tham vọng trở thành trung tâm tài chính khu vực, FTZ không chỉ là một khu kinh tế ưu đãi đơn thuần mà là hạt nhân chiến lược để xây dựng hệ sinh thái tài chính - logistics - công nghệ cao tích hợp. Các trung tâm tài chính hàng đầu thế giới như New York, Singapore, Hong Kong đều có những “vùng đặc quyền” tương tự, nơi các quy định về thuế, ngoại hối, pháp lý doanh nghiệp được thiết kế theo chuẩn mực quốc tế.

Đặc biệt quan trọng, FTZ sẽ đóng vai trò cầu nối giữa nền kinh tế trong nước và thị trường quốc tế, tạo hiệu ứng "lan tỏa" mạnh mẽ cho toàn bộ vùng kinh tế.

Khi các tập đoàn tài chính, logistics, công nghệ cao đặt trụ sở khu vực tại FTZ, họ sẽ kéo theo hàng loạt doanh nghiệp vệ tinh, nhà cung cấp dịch vụ, và tạo ra nhu cầu lớn về nhân lực chất lượng cao. Điều này thúc đẩy phát triển các ngành công nghiệp hỗ trợ, nâng cao trình độ công nghệ và quản lý của doanh nghiệp địa phương, đồng thời tạo ra một thị trường lao động năng động với mức thu nhập cao.

Một góc cảng Gemalink - Cái Mép. Ảnh: Lê Toàn

Vậy, sự tác động của Khu Thương mại tự do đến tốc độ tăng trưởng cũng như thu hút FDI của TP.HCM thời gian tới sẽ thế nào, thưa ông?

Các nghiên cứu gần đây cho thấy mô hình FTZ sẽ tạo ra động lực tăng trưởng đột phá cho TP.HCM trong việc thu hút vốn FDI. Kinh nghiệm từ Trung Quốc cho thấy, 22 khu FTZ đã thu hút được 28,25 tỷ USD FDI thực tế, chiếm 24,3% tổng FDI toàn quốc. Các nghiên cứu sử dụng dữ liệu từ 273 thành phố tại Trung Quốc cho thấy FTZ có tác động tích cực đáng kể trong việc thúc đẩy dòng vốn FDI vào khu vực.

Với TP.HCM, việc hội tụ ba lợi thế then chốt - cảng biển nước sâu Cái Mép - Cần Giờ, trung tâm tài chính quốc tế và hệ sinh thái đổi mới sáng tạo - sẽ tạo nên sức hút vượt trội so với các FTZ thông thường. Nghiên cứu thực nghiệm chứng minh FTZ không chỉ thúc đẩy FDI đầu vào mà còn kích thích đầu tư ra nước ngoài, giúp doanh nghiệp địa phương tích hợp sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Theo quy hoạch, TP.HCM sẽ có 4 khu thương mại tự do gồm FTZ Cái Mép Hạ, FTZ Cần Giờ, FTZ Bàu Bàng, FTZ An Bình. Theo ông, giai đoạn đầu cần ưu tiên đầu tư khu vực nào?

Dựa trên phân tích dữ liệu thực tế và tiến độ triển khai, TP.HCM nên ưu tiên FTZ Cái Mép Hạ vì tính khả thi vượt trội so với ba khu còn lại. Về hạ tầng, Cái Mép Hạ có quy mô hơn 3.764 ha đã được quy hoạch chi tiết với 3 khu chức năng và 8 phân khu, gắn với cụm cảng nước sâu có thể đón tàu container lớn nhất khu vực.

Đặc biệt, cao tốc Biên Hòa - Vũng Tàu đang được quan tâm đẩy nhanh tiến độ thông xe kỹ thuật, sẽ góp phần tạo kết nối trực tiếp với trung tâm TP.HCM và sân bay Long Thành.

Ngược lại, FTZ An Bình và Bàu Bàng chưa thể thực hiện được trong giai đoạn hiện nay do thiếu hạ tầng đường sắt kết nối. Trong khi đó, FTZ Cần Giờ mặc dù đã được phê duyệt trong quy hoạch, nhưng hiện đề án đang trong giai đoạn nghiên cứu với nhiều vấn đề phức tạp về hạ tầng, địa lý và môi trường.

Yếu tố quyết định là Cái Mép đã thu hút sự quan tâm cụ thể từ các nhà đầu tư lớn như MSC (sở hữu 18% công suất vận tải container toàn cầu), Vingroup và Liên doanh Geleximco, chứng tỏ tiềm năng thu hút vốn FDI ngay lập tức.

Thay vì dàn trải 4 khu, nên tập trung 1 - 2 khu quy mô lớn, vị trí tối ưu gắn với cảng nước sâu để tạo “cụm logistics - thương mại - công nghiệp” hoàn chỉnh. Với hạ tầng sẵn có, vị trí chiến lược và sự quan tâm của nhà đầu tư, Cái Mép Hạ là lựa chọn khả thi nhất để TP.HCM tạo đột phá nhanh chóng trong thu hút FDI chất lượng cao.

Khi các nhà đầu tư nước ngoài biết rằng họ có thể tiếp cận đầy đủ các dịch vụ tài chính hiện đại ngay tại TP.HCM mà không cần phải thông qua Singapore hay Hong Kong, sức hấp dẫn của FTZ Cái Mép Hạ sẽ tăng lên gấp bội. Ảnh: Lê Toàn.

Mối liên kết giữa Trung tâm tài chính và Khu thương mại tự do

Cùng với Trung tâm tài chính quốc tế TP.HCM sắp đi vào hoạt động, cần có sự liên thông, liên kết nào với FTZ Cái Mép Hạ nếu được thông qua, thưa ông?

Mối liên kết có tính quyết định là kết nối hạ tầng số và dịch vụ tài chính hiện đại. FTZ Cái Mép Hạ được thiết kế với những cơ chế chính sách ưu đãi đột phá, trong đó có chính sách mới vượt trội như cho phép sử dụng tiếng Anh làm ngôn ngữ giao dịch chính, cho phép thế chấp quyền sử dụng đất tại ngân hàng nước ngoài, tự do hóa lãi suất, và phát triển logistics thông minh.

Những cơ chế này đòi hỏi một hệ thống tài chính có khả năng xử lý giao dịch xuyên biên giới, thanh toán đa tiền tệ, và cung cấp các sản phẩm tài chính phức tạp - đây chính là thế mạnh của Trung tâm tài chính quốc tế.

Đặc biệt, định hướng phát triển trọng tâm của Trung tâm tài chính là tài chính kỹ thuật số, bao gồm xây dựng cơ sở hạ tầng số tiên tiến và thúc đẩy ứng dụng fintech, hoàn toàn tương thích với nhu cầu vận hành một FTZ thế hệ mới kết nối cảng nước sâu Cái Mép - Thị Vải với sân bay Long Thành. Khi các giao dịch thương mại tại FTZ được xử lý qua hệ thống tài chính số của Trung tâm tài chính, toàn bộ chuỗi cung ứng sẽ trở nên minh bạch, nhanh chóng và hiệu quả hơn.

Mối liên kết thứ hai mang tính chiến lược cao là khả năng thu hút và phục vụ dòng vốn FDI chất lượng cao. FTZ Cái Mép Hạ với vị trí gắn liền cụm cảng nước sâu Thị Vải - Cái Mép - Cần Giờ, nằm trong top cảng nước sâu tốt nhất thế giới, có khả năng đón tàu siêu trọng với tải trọng lên đến 250.000 TEU.

Tuy nhiên, để các tập đoàn đa quốc gia quyết định đầu tư vào FTZ, họ không chỉ cần hạ tầng logistics tốt mà còn cần một môi trường tài chính quốc tế hóa với các dịch vụ như quản lý tài sản, quản lý quỹ, giao dịch phái sinh, và trái phiếu doanh nghiệp.

Khi các nhà đầu tư nước ngoài biết rằng họ có thể tiếp cận đầy đủ các dịch vụ tài chính hiện đại ngay tại TP.HCM mà không cần phải thông qua Singapore hay Hong Kong, sức hấp dẫn của FTZ Cái Mép Hạ sẽ tăng lên gấp bội.

Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, khi các tập đoàn đang tìm kiếm những địa điểm mới có thể cung cấp cả hạ tầng vật chất lẫn dịch vụ tài chính trong một "gói giải pháp tích hợp".

Cuối cùng, liên kết về không gian địa lý và khả năng kết nối vùng tạo nên lợi thế cạnh tranh độc đáo. Mặc dù FTZ Cái Mép Hạ cách Trung tâm tài chính quốc tế khoảng 55 - 65 km, khoảng cách này hoàn toàn khả thi cho việc vận hành hiệu quả nhờ hệ thống giao thông đang được nâng cấp, bao gồm đường cao tốc Long Thành - Dầu Giây và hệ thống cầu lớn kết nối khu vực trung tâm.

Quan trọng hơn, sự phân tách địa lý này tạo ra một mô hình phát triển đa trung tâm thông minh: khu vực Thủ Thiêm tập trung vào các hoạt động tài chính “sạch” với văn phòng hạng A và trụ sở các tổ chức tài chính quốc tế, trong khi FTZ Cái Mép Hạ tập trung vào các hoạt động logistics “nặng” với cảng biển, kho bãi và công nghiệp. Mô hình này tương tự như New York và Newark Port, cho thấy đây là một chiến lược phát triển đã được kiểm chứng thành công ở các trung tâm kinh tế toàn cầu.

Vận chuyển hàng hóa ở cảng Cái Mép - Thị Vải. Ảnh: Lê Toàn.

Với cơ chế chính sách vượt trội nêu trong Nghị quyết 98 sửa đổi, ông nhận định thế nào về lợi thế cạnh tranh giữa FTZ của TP.HCM với các FTZ trong khu vực? Ngoài ưu đãi, những yếu tố nào đóng vai trò quyết định trong cuộc đua giành thị phần?

Về cơ chế ưu đãi thuế, dự thảo sửa đổi Nghị quyết 98 đưa ra mức thuế thu nhập doanh nghiệp 10% trong 20 năm, miễn 4 năm, giảm 50% trong 9 năm tiếp theo. Đặt trong bối cảnh ASEAN, mức ưu đãi của TP.HCM có tính cạnh tranh tốt so với mặt bằng chung ASEAN, đặc biệt là thời gian dài hơn so với các nước láng giềng.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng theo khảo sát của World Bank năm 2017, ưu đãi thuế không nằm trong các yếu tố hàng đầu ảnh hưởng đến quyết định đầu tư. Thay vào đó, ổn định kinh tế và chính trị, tính minh bạch của quy định và khung pháp lý, cùng với sự dễ dàng trong kinh doanh quan trọng hơn đối với nhà đầu tư.

Về môi trường kinh doanh tổng thể, các nước ASEAN đã có những cải cách đáng kể. Singapore với 9 FTZ đã xây dựng được hệ sinh thái logistics và thương mại hoàn chỉnh kể từ năm 1969. Indonesia và Thái Lan đều có các trung tâm một cửa thống nhất cho tất cả các ngành công nghiệp, trong khi Singapore, Thái Lan, Philippines và Malaysia tập trung vào các lĩnh vực công nghiệp cụ thể.

Việc TP.HCM đề xuất mô hình Ban Quản lý FTZ có thẩm quyền tương đương cấp bộ là bước đi đúng hướng, nhưng hiệu quả sẽ phụ thuộc vào khả năng thực thi trong thực tế.

Quyền tự chủ hành chính và tốc độ thủ tục là yếu tố quan trọng hàng đầu. Chính nhờ cam kết ổn định chính sách dài hạn và quyền tự chủ giúp ban quản lý ra quyết định nhanh chóng, FTZ JAFZA của Dubai đã tạo ra sức hút khổng lồ.

Dự thảo Nghị quyết 98 sửa đổi đã đề xuất trao quyền tự chủ cho UBND TP.HCM trong việc quyết định thành lập, mở rộng FTZ và cho phép Ban Quản lý có thẩm quyền giải quyết đầu tư, hải quan, lao động, thuế mà không cần xin ý kiến các bộ, ngành trung ương. Tuy nhiên, thực tế triển khai còn phụ thuộc vào việc thực thi các cơ chế này trong thực tế.

Số hóa thủ tục và hạ tầng công nghệ đóng vai trò then chốt trong kỷ nguyên số. Singapore tích hợp hiệu quả hành lang xanh giữa FTZ, sân bay và cảng biển với kiểm tra tự động, giảm 30% thời gian lưu thông hàng hóa. Để cạnh tranh hiệu quả, TP.HCM cần phải xây dựng hệ sinh thái logistics số hóa, đưa thời gian thủ tục xuống dưới 24 giờ. Đây là tiêu chí mà các tập đoàn logistics toàn cầu đặc biệt coi trọng khi quyết định đầu tư.

Chiến lược thu hút nhà đầu tư chiến lược cũng là yếu tố quyết định. FTZ muốn thành công phải có những nhà khai thác cảng lớn, các tập đoàn logistics toàn cầu, các nhà sản xuất xuất khẩu quy mô để tạo ra lực hấp dẫn, kéo theo chuỗi cung ứng và các doanh nghiệp vệ tinh, tạo hiệu ứng mạng lưới.