Nhóm hàng thủ công mỹ nghệ tăng trưởng từ 44 lên 1.277 sản phẩm

Trên khắp dải đất hình chữ S, những làng nghề cổ kính vẫn ngày ngày ngân vang tiếng búa đe, khung cửi, lò gốm... những âm thanh quen thuộc của lao động sáng tạo và văn hóa truyền đời. Theo Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), đến nay cả nước có 263 nghề truyền thống và 1.975 làng nghề, làng nghề truyền thống đã được công nhận, trong đó có 1.308 làng nghề và 667 làng truyền thống.

Đằng sau từng sản phẩm thủ công là trí khéo, bàn tay lao động và tâm huyết của nhiều thế hệ nghệ nhân. Làng nghề không chỉ là đơn vị kinh tế, mà còn là “bảo tàng sống” lưu giữ tri thức bản địa, kỹ thuật thủ công tinh xảo và bản sắc dân tộc. Đây là kho tàng văn hóa vô giá mà Việt Nam đang nỗ lực bảo tồn và phát huy trong dòng chảy hội nhập.

Tìm hiểu quy trình sản xuất lụa tơ sen tại xưởng sản xuất của Nghệ nhân Ưu tú Phan Thị Thuận, làng nghề dệt tơ lụa Phùng Xá (huyện Mỹ Đức), người sáng tạo ra sản phẩm "Chăn bông tơ tằm tự dệt" đạt OCOP 5 sao. Ảnh: Hạnh Phúc.

Những năm qua, việc công nhận nghề, làng nghề truyền thống đã góp phần khôi phục nhiều ngành nghề có nguy cơ mai một như thêu ren, dệt lụa, gốm sứ, sơn mài, khảm trai, mây tre cói lá... Cùng với đó, nhiều nghề mới ra đời gắn với xu hướng công nghiệp hóa như chế biến nông sản, gây trồng sinh vật cảnh, sản xuất hàng lưu niệm. Nhờ vậy, các làng nghề không chỉ tạo thêm việc làm, nâng cao thu nhập cho hàng triệu lao động nông thôn mà còn góp phần gìn giữ cảnh quan, bản sắc vùng miền và trở thành không gian du lịch đặc sắc.

Những cái tên như Bát Tràng, Vạn Phúc, Phú Vinh, Kim Bồng đã vượt khỏi biên giới Việt Nam, trở thành thương hiệu văn hóa và du lịch được du khách quốc tế yêu thích. Tính đến cuối năm 2024, cả nước đã khôi phục và bảo tồn được 63 nghề truyền thống cùng 81 làng nghề có nguy cơ thất truyền, thể hiện nỗ lực bền bỉ trong việc gìn giữ “hồn cốt” của văn hóa nông thôn Việt Nam.

Khi Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) được Chính phủ khởi động năm 2018, tư duy phát triển làng nghề đã bước sang giai đoạn mới: từ khôi phục nghề đến xây dựng thương hiệu và chuỗi giá trị. Mục tiêu của chương trình là khai thác tối đa tiềm năng đặc trưng địa phương, phát triển sản phẩm có giá trị gia tăng cao, đồng thời thúc đẩy liên kết giữa hộ sản xuất, hợp tác xã và doanh nghiệp.

Đến nay, 342 trong tổng số 1.975 làng nghề đã có sản phẩm đạt chuẩn OCOP, chiếm 17,32%, phản ánh bước tiến mạnh mẽ trong quá trình chuẩn hóa và nâng cấp sản phẩm thủ công. Cùng với đó, chất lượng sản phẩm OCOP ngày càng được khẳng định: 51 sản phẩm đạt hạng 5 sao, 77 sản phẩm tiềm năng 5 sao, 3.573 sản phẩm 4 sao và 11.889 sản phẩm 3 sao.

Sự phát triển này không chỉ là về số lượng mà còn về chiều sâu chất lượng. Các địa phương đã áp dụng nghiêm ngặt tiêu chuẩn truy xuất nguồn gốc, cải tiến bao bì, bảo đảm quy chuẩn an toàn thực phẩm và tiệm cận tiêu chí quốc tế. Đáng chú ý, nhóm sản phẩm thủ công mỹ nghệ đã tăng trưởng đột phá, từ 44 sản phẩm lên 1.277 sản phẩm chỉ trong vài năm, chứng minh sức sống mạnh mẽ của nghề truyền thống Việt Nam khi được định vị đúng hướng thị trường.

Sự thành công của OCOP không dừng ở sản phẩm vật chất, mà còn mở rộng sang dịch vụ du lịch và bán hàng. Tính đến năm 2024, nhóm sản phẩm dịch vụ du lịch, trải nghiệm tăng lên 126 sản phẩm, gắn kết chặt chẽ giữa phát triển du lịch cộng đồng với tiêu thụ sản phẩm địa phương. Đây chính là hướng đi hiệu quả giúp người dân nông thôn gia tăng giá trị từ chính bản sắc văn hóa của mình.

Bảo tồn di sản, phát triển tương lai

Nếu OCOP được ví như “chìa khóa” mở cánh cửa thị trường, thì du lịch nông thôn gắn với làng nghề là mô hình biến không gian sản xuất thành điểm đến văn hóa. Tính đến nay, cả nước có 385 làng nghề gắn với phát triển du lịch (chiếm 9,37%) và 23 làng nghề được công nhận là điểm du lịch, tiêu biểu như Bát Tràng (Hà Nội), Chu Đậu (Hải Dương), Thanh Tiên và làng Sình (Huế), Thanh Hà, Kim Bồng, Trà Quế (Quảng Nam).

Đặc biệt, trong năm 2024, hai làng nghề gốm sứ Bát Tràng và dệt lụa Vạn Phúc đã được Hội đồng Thủ công Thế giới công nhận là thành viên mạng lưới Các thành phố thủ công sáng tạo thế giới, mở ra cơ hội quảng bá văn hóa Việt Nam ra toàn cầu.

Song song, việc Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình phát triển du lịch nông thôn trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 (Quyết định 922/QĐ-TTg, ngày 2/8/2022) đã tạo khung pháp lý và định hướng chiến lược để các địa phương khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch từ làng nghề. Đến nay, 59/63 tỉnh, thành phố đã ban hành kế hoạch cụ thể, gắn phát triển du lịch với phát huy lợi thế nông nghiệp, văn hóa và sinh thái bản địa.

Theo Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam, hiện có gần 400 điểm du lịch ở khu vực nông thôn, trong đó du lịch làng nghề chiếm 11,3%. Nhiều mô hình đã khẳng định tính hiệu quả kinh tế và lan tỏa văn hóa sâu rộng: như Ecohost Hải Hậu (Nam Định) khai thác homestay và trải nghiệm nghề kèn đồng, vẽ tranh, cây cảnh; du lịch sinh thái vùng nhãn lồng (Hưng Yên) gắn OCOP với trải nghiệm làm nông, làm bánh, chế biến đặc sản; hay Trà Quế, Thanh Hà, Cẩm Nam (Quảng Nam) kết hợp trải nghiệm sản xuất, ẩm thực và làng nghề truyền thống.

Những mô hình này không chỉ tạo doanh thu du lịch, mà còn trao giá trị tinh thần và vị thế cho người nghệ nhân. Họ trở thành “người kể chuyện” về di sản văn hóa dân tộc, còn du khách trở thành người bạn đồng hành trong hành trình giữ nghề. Thu nhập tăng thêm từ dịch vụ du lịch giúp thợ thủ công yên tâm gắn bó với nghề, trong khi áp lực “xanh hóa” từ hoạt động du lịch thúc đẩy các làng nghề đầu tư xử lý môi trường, bảo tồn cảnh quan và phát triển bền vững.

Nhìn từ thực tế, OCOP và du lịch nông thôn không tách rời mà bổ sung cho nhau. Một bên giúp chuẩn hóa và thương mại hóa sản phẩm làng nghề, bên kia mở rộng không gian văn hóa và tạo nguồn thu mới cho người dân. Cả hai đang trở thành hai trụ cột chiến lược trong phát triển kinh tế nông thôn hiện đại, đồng thời là giải pháp bảo tồn di sản văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập.

Theo Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn, điều quan trọng nhất hiện nay là duy trì tầm nhìn chiến lược, xem làng nghề như một tài nguyên văn hóa vô tận, một động lực tăng trưởng xanh và là điểm sáng của nền kinh tế nông thôn mới. Sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, doanh nghiệp và cộng đồng chính là chìa khóa để các làng nghề Việt Nam tiếp tục phát triển rực rỡ, đóng góp cho sự thịnh vượng chung của đất nước.