Tại Hội thảo Bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học tại các vùng biển nằm ngoài phạm vi tài phán quốc gia, do  Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường (ISPAE) vừa tổ chức, TS.Vũ Hải Đăng, Viện Biển Đông, Học viện Ngoại giao đã có bài báo cáo quan trọng về Quản trị biển tại Việt Nam: Thực trạng khung pháp lý và gợi mở nhằm thực hiện Hiệp định BBNJ.

Thỏa thuận BBNJ là một văn kiện pháp lý mang tính đột phá, hướng đến mục tiêu bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học biển ngoài vùng tài phán quốc gia.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa sâu rộng, biến đổi khí hậu diễn biến phức tạp và áp lực ngày càng gia tăng đối với an ninh biển đảo, việc thiết lập một cơ chế quản trị biển hiện đại, hiệu quả và toàn diện không chỉ là yêu cầu cấp thiết mà còn là chiến lược sống còn đối với Việt Nam trong tiến trình khẳng định vị thế quốc gia biển mạnh.

Báo cáo chuyên đề của tác giả Vũ Hải Đăng đã đưa ra một bức tranh toàn cảnh về thực trạng, khung pháp lý và những gợi mở chiến lược, trong đó đặc biệt nhấn mạnh tới cơ hội và thách thức khi Việt Nam tham gia Thỏa thuận về Bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học biển ngoài vùng tài phán quốc gia (BBNJ). Đây là công cụ pháp lý quan trọng vừa được thông qua trong khuôn khổ Liên hợp quốc.

Những năm gần đây, Việt Nam đã ghi nhận các bước tiến rõ rệt trong phát triển kinh tế biển gắn liền với công tác bảo vệ chủ quyền và gìn giữ hệ sinh thái đại dương.

Các định hướng chiến lược quốc gia nổi bật là Nghị quyết số 09-NQ/TW năm 2007 và Nghị quyết số 36-NQ/TW năm 2018 đã khẳng định tầm nhìn đưa Việt Nam trở thành quốc gia mạnh về biển, làm giàu từ biển, đồng thời phát triển bền vững các ngành kinh tế biển trong mối tương quan chặt chẽ giữa bảo vệ môi trường và giữ vững chủ quyền lãnh thổ.

Bên cạnh đó, nền tảng pháp lý cho quản trị biển ngày càng được củng cố, với việc ban hành và hoàn thiện hàng loạt đạo luật có tính nền tảng như: Luật Biển Việt Nam (2012), Luật Tài nguyên, Môi trường biển và Hải đảo (2015), Bộ luật Hàng hải (2015), Luật Thủy sản (2017), Luật Cảnh sát biển Việt Nam (2018) và Luật Dầu khí (2022).

Hệ thống pháp lý này đã tạo nên hành lang pháp lý vững chắc, góp phần hiện thực hóa quản lý tổng hợp đới bờ, điều phối các hoạt động kinh tế biển và phát triển các ngành khai thác, dịch vụ biển theo hướng bền vững.

Nhờ vậy, Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng ghi nhận, hiện đứng thứ 34 toàn cầu về sản lượng khai thác dầu khí, xếp thứ 3 về xuất khẩu thủy sản, sở hữu đội tàu thương mại lớn thứ 22 thế giới, và ngành du lịch biển, với hơn 18 triệu lượt khách đã đưa Việt Nam vào nhóm 15 điểm đến hàng đầu thế giới. Những con số ấy không chỉ phản ánh tiềm năng to lớn, mà còn cho thấy sự hiện thực hóa rõ nét của tầm nhìn quốc gia về biển.

Tuy nhiên, bên cạnh những thành công nổi bật, Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức lớn trong tiến trình xây dựng nền kinh tế biển hiện đại và bền vững.

Trước hết, các lĩnh vực kinh tế biển mới, như năng lượng tái tạo, dược liệu biển, y học biển và khai thác carbon xanh dù có giá trị gia tăng cao và phù hợp với xu thế toàn cầu, vẫn chưa được đầu tư và phát triển tương xứng.

Tình trạng đánh bắt bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) vẫn chưa được xử lý triệt để. Từ năm 2017 đến nay, “thẻ vàng” IUU của Liên minh châu Âu vẫn là hồi chuông cảnh báo nghiêm trọng đối với ngành thủy sản Việt Nam, trong khi khoảng 1.600 tàu cá “ba không” (không đăng ký, không đăng kiểm, không giấy phép) vẫn còn hoạt động tại thời điểm năm 2024.

Tiến độ xây dựng hệ thống khu bảo tồn biển cũng chưa đáp ứng được mục tiêu đã đề ra. Dù kế hoạch đặt ra là hình thành 16 khu bảo tồn biển vào năm 2020 và nâng lên 27 khu vào năm 2030, song đến nay, mới chỉ có 10 khu được thiết lập, chiếm chưa đầy 0,24% tổng diện tích vùng biển Việt Nam. Đây là con số khiêm tốn so với yêu cầu bảo vệ hệ sinh thái biển trong dài hạn.

Đặc biệt, năng lực nghiên cứu khoa học biển, yếu tố then chốt trong quản trị biển hiện đại vẫn còn hạn chế cả về nhân lực, công nghệ và quy mô triển khai.

Phần lớn các nghiên cứu, khảo sát vẫn chỉ tập trung ở vùng ven bờ và độ sâu dưới 100 m, trong khi vùng biển sâu, xa bờ, nơi chứa đựng tiềm năng to lớn cả về tài nguyên và chiến lược vẫn còn là “vùng trắng” trên bản đồ tri thức đại dương của Việt Nam.

Trong bối cảnh đó, việc Việt Nam chính thức phê chuẩn Thỏa thuận BBNJ tại Hội nghị Đại dương Liên hợp quốc lần thứ 3 (UNOC 3), tổ chức tại Pháp vào tháng 6 vừa qua, không chỉ thể hiện cam kết mạnh mẽ trong công cuộc bảo vệ đại dương, mà còn mở ra cơ hội lớn để đất nước chủ động tham gia kiến tạo “luật chơi” tại không gian biển quốc tế.

Thỏa thuận BBNJ là một văn kiện pháp lý mang tính đột phá, hướng đến mục tiêu bảo tồn và sử dụng bền vững đa dạng sinh học biển ngoài vùng tài phán quốc gia, khu vực chiếm hơn 60% diện tích đại dương nhưng lâu nay thiếu cơ chế quản lý hiệu quả.

Tham gia sớm và tích cực vào quá trình xây dựng, triển khai Thỏa thuận này sẽ giúp Việt Nam không chỉ khẳng định vị thế trong cộng đồng quốc tế, mà còn mở rộng không gian sinh tồn và phát triển chiến lược trong dài hạn.

Để tận dụng cơ hội mang tính lịch sử từ Thỏa thuận BBNJ và đồng thời khắc phục những điểm nghẽn nội tại, ông Vũ Hải Đăng đã đưa ra nhiều kiến nghị chiến lược có tính thực tiễn cao như xây dựng Chiến lược quốc gia về biển sâu và vùng biển quốc tế, xác định rõ mục tiêu, lộ trình, cơ chế phối hợp và nguồn lực nhằm phục vụ nghiên cứu, thăm dò và khai thác vùng biển ngoài vùng tài phán quốc gia;

Rà soát, điều chỉnh và hoàn thiện hệ thống pháp luật hiện hành để đảm bảo tương thích với các cam kết quốc tế mới, đặc biệt cần quan tâm đến các luật liên quan đến khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, đầu tư và bảo vệ môi trường;

Tăng cường hợp tác quốc tế về nghiên cứu biển sâu, thông qua việc thiết lập mạng lưới đối tác với các quốc gia và tổ chức hàng đầu về đại dương học, từ đó thúc đẩy chia sẻ tri thức, công nghệ và nguồn lực tài chính;

Đẩy mạnh đầu tư phát triển nguồn lực và hạ tầng nghiên cứu biển, trong đó đặc biệt chú trọng đến việc triển khai đề án đóng mới 5 tàu khảo sát biển chuyên dụng, nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu độc lập và quản trị tài nguyên biển;

Lồng ghép các mục tiêu của Thỏa thuận BBNJ vào 4 trụ cột chiến lược quốc gia, gồm: đổi mới sáng tạo, hội nhập quốc tế, hoàn thiện thể chế pháp luật và phát triển kinh tế tư nhân.

Quản trị biển đang trở thành vấn đề chiến lược trong sự phát triển bền vững của Việt Nam. Những thành tựu đã đạt được là nền tảng quan trọng, song cũng cần nhìn nhận rõ các thách thức để tiếp tục đổi mới, nâng cao năng lực và tăng cường hợp tác quốc tế.

Việc thực hiện thành công Thỏa thuận BBNJ không chỉ giúp Việt Nam bảo vệ lợi ích lâu dài tại các vùng biển xa mà còn thể hiện trách nhiệm với cộng đồng quốc tế trong công cuộc gìn giữ và sử dụng bền vững đại dương, tài sản chung của nhân loại.