Việc thành lập các khu thương mại tự do được kỳ vọng tạo cú hích cho nền kinh tế. Ảnh: Đức Thanh

“Cửa” đã mở cho khu thương mại tự do

Không chỉ là mở, mà theo ông Lê Trung Kiên, Phó chủ tịch UBND TP. Hải Phòng, cánh cửa Khu thương mại tự do Hải Phòng đã được “mở rộng”.

Phát biểu tại Hội nghị Khu thương mại tự do (FTZ) Hải Phòng - Điểm đến của kỷ nguyên mới, tổ chức mới đây, ông Lê Trung Kiên khẳng định, việc thành lập FTZ Hải Phòng không chỉ là niềm tự hào, mà còn là trọng trách lớn lao mà Trung ương tin tưởng giao phó cho Thành phố.

“Đây là mô hình FTZ đầu tiên tại miền Bắc, được xây dựng trên cơ sở kinh nghiệm quốc tế, kết hợp với thực tiễn và lợi thế đặc thù của Hải Phòng. FTZ không chỉ là một cái tên mới, mà là một tư duy quản lý mới”, ông Kiên nhấn mạnh.

Cùng ngày, Quốc hội đã thông qua Nghị quyết sửa đổi Nghị quyết 98/2023/QH15 về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP.HCM, trong đó bổ sung các chính sách vượt trội cho mô hình FTZ. Đồng thời, Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị quyết 136/2024/QH15 về cơ chế đặc thù phát triển TP. Đà Nẵng cũng được thông qua, với các nội dung liên quan đến FTZ.

Như vậy, khung chính sách thống nhất cho 3 FTZ tại Hải Phòng, Đà Nẵng và TP.HCM - những địa phương đầu tiên thí điểm, đã được thiết lập. Đây được xem là nền tảng quan trọng thúc đẩy sự hình thành và phát triển FTZ tại các địa phương này.

Theo Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng, việc đồng bộ khung chính sách không chỉ bảo đảm tính nhất quán, công bằng trong triển khai, mà còn hình thành mạng lưới cực tăng trưởng liên kết, có khả năng lan tỏa và đóng góp trực tiếp cho mục tiêu phát triển chung của cả nước.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, các FTZ tạo điều kiện hình thành hệ sinh thái vệ tinh như logistics, công nghiệp phụ trợ, dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp, đào tạo nhân lực, đô thị và nhà ở công nhân. Đây là động lực liên kết vùng, giúp doanh nghiệp tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị khu vực thay vì cạnh tranh trực diện.

FTZ cũng được xác định là mô hình kinh tế mới, tạo động lực tăng trưởng. Tại Dự thảo Nghị quyết số 01 về nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu thực hiện Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách nhà nước năm 2026, Bộ Tài chính nhấn mạnh nhiệm vụ tiếp tục hoàn thiện cơ chế phát triển đặc khu kinh tế, khu thương mại tự do và trung tâm tài chính quốc tế tại Việt Nam.

Thực tế, Hải Phòng đang cần một cú hích mới, một không gian phát triển rộng mở hơn với các mô hình kinh tế đột phá. Và đó không chỉ là câu chuyện riêng của Hải Phòng.

Cần thể chế, chính sách vượt trội

Để thúc đẩy FTZ tại Hải Phòng, Đà Nẵng và TP.HCM, nhiều cơ chế, chính sách vượt trội đã được thiết kế. Các địa phương được tự chủ lựa chọn nhà đầu tư chiến lược; doanh nghiệp trong FTZ được hưởng thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp 10% trong 20 năm, miễn 4 năm và giảm 50% trong 9 năm tiếp theo; chuyên gia, lao động trình độ cao được giảm 50% thuế thu nhập cá nhân trong 10 năm.

Thảo luận tại Quốc hội, đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Lâm Đồng) nhấn mạnh, FTZ cần được xem là một “sandbox thể chế” - khung thử nghiệm có kiểm soát cho đổi mới phương thức quản trị quốc gia.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính yêu cầu xây dựng các chính sách vượt trội, có tính cạnh tranh khi thí điểm FTZ, đồng thời bảo đảm không ảnh hưởng đến môi trường đầu tư chung. Chính sách cần thống nhất, nhưng linh hoạt theo đặc điểm từng địa phương, gắn với quy hoạch, hạ tầng, công nghệ cao, quản trị thông minh và bảo đảm an sinh xã hội.

Theo bà Trịnh Thị Tú Anh, ưu đãi không quyết định thành công, mà thể chế và năng lực tổ chức thực thi mới là nền tảng. Ưu đãi chỉ phát huy hiệu quả khi đặt trong hệ sinh thái thể chế minh bạch, hạ tầng hiện đại, logistics hiệu quả và nguồn nhân lực chất lượng cao. Nếu cơ chế chậm vận hành, thiếu đồng bộ hoặc quá ràng buộc, FTZ sẽ khó tạo lợi thế so sánh bền vững.

Quan điểm này cũng phù hợp với định hướng của Hải Phòng. Theo ông Lê Trung Kiên, thay vì chỉ dựa vào ưu đãi thuế, Thành phố tập trung xây dựng môi trường đầu tư minh bạch, thủ tục hành chính tinh gọn, bảo đảm quyền lợi nhà đầu tư và cam kết đồng hành cùng doanh nghiệp.

Một vấn đề then chốt khác là cách tổ chức không gian và chức năng của khu thương mại tự do. Khác với các khu công nghiệp hay khu kinh tế truyền thống, FTZ không chỉ là nơi ưu đãi thuế hay tập trung sản xuất, mà phải trở thành trung tâm trung chuyển thương mại, dịch vụ và đổi mới sáng tạo. Điều này đòi hỏi sự kết nối chặt chẽ giữa cảng biển, sân bay, logistics, tài chính, thương mại điện tử và các dịch vụ giá trị gia tăng cao.

Trong trường hợp của Hải Phòng, lợi thế cảng biển nước sâu, mạng lưới logistics và vị trí cửa ngõ phía Bắc là nền tảng để FTZ phát huy vai trò trung tâm trung chuyển khu vực. Với TP.HCM, FTZ được kỳ vọng gắn với trung tâm tài chính quốc tế, dịch vụ hiện đại và chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong khi đó, Đà Nẵng có điều kiện phát triển FTZ theo hướng logistics hàng không, dịch vụ công nghệ cao và kết nối khu vực miền Trung - Tây Nguyên. Việc xác định rõ vai trò, chức năng của từng FTZ sẽ giúp tránh cạnh tranh nội vùng, đồng thời tạo ra sự bổ trợ lẫn nhau.

Bên cạnh đó, thách thức lớn nằm ở năng lực quản trị và phối hợp chính sách. FTZ đòi hỏi mô hình quản lý linh hoạt, phân cấp mạnh, nhưng vẫn bảo đảm giám sát hiệu quả, phòng ngừa rủi ro về chuyển giá, gian lận thương mại hay lợi dụng chính sách ưu đãi. Nếu không kiểm soát tốt, FTZ có thể trở thành “vùng trũng” về quản lý, thay vì động lực phát triển.

Nhiều chuyên gia cho rằng, thành công của FTZ phụ thuộc không nhỏ vào tốc độ triển khai và sự nhất quán trong thực thi. Cơ chế dù đột phá, nhưng nếu chậm đi vào vận hành, thiếu hướng dẫn cụ thể hoặc thay đổi liên tục sẽ làm giảm niềm tin của nhà đầu tư. Ngược lại, nếu các FTZ được vận hành minh bạch, ổn định và có khả năng dự đoán cao, đây sẽ là “phòng thí nghiệm” thể chế quan trọng, tạo tiền đề để cải cách sâu rộng hơn môi trường đầu tư - kinh doanh trên phạm vi cả nước.