Các đơn vị vận chuyển Việt Nam đang phải chạy trên đường đua đã bị chiếm lĩnh bởi công ty logistics thuộc sàn TMĐT

Khi thêm một món hàng vào giỏ và tiến tới bước thanh toán, người tiêu dùng Việt Nam ngày càng quen với một giao diện lựa chọn quen thuộc nhưng đầy giới hạn: Hỏa tốc, Giao Hàng Nhanh hoặc Giao Hàng Tiết Kiệm. Họ không nhìn thấy, và không thể lựa chọn thương hiệu chuyển phát cụ thể mà họ tin tưởng.

Đây không đơn thuần là một sự bất tiện nhỏ trong trải nghiệm người dùng, mà là biểu hiện bề mặt của một cơn sóng đang ngầm định hình thị trường logistics và thương mại điện tử (TMĐT) - sự trỗi dậy của các "hệ sinh thái khép kín", nơi các sàn TMĐT khổng lồ đang dần thâu tóm quyền lực và hạn chế sự cạnh tranh công bằng.

Trên thế giới, các nhà quản lý đã nhận ra mối nguy và hành động quyết liệt.

Những khoản tiền phạt tỷ đô cho những ‘gã khổng lồ’ TMĐT

Cuộc chiến chống lại hành vi độc quyền của các nền tảng số là một xu hướng toàn cầu, nơi các Chính phủ đang nỗ lực đảm bảo một môi trường kinh doanh lành mạnh.

Một trường hợp tương đồng với Việt Nam là vụ việc tại Indonesia. Vào tháng 5/2024, Ủy ban Cạnh tranh Indonesia (KPPU) đã mở cuộc điều tra chính thức nhắm vào Shopee và đơn vị "sân sau" Shopee Express với cáo buộc vi phạm các điều luật về độc quyền và cạnh tranh không lành mạnh.

KPPU chỉ ra rằng Shopee đã cố tình thiết lập các thuật toán ưu tiên, tự động chỉ định Shopee Express cho phần lớn đơn hàng, đồng thời ẩn đi hoặc gây khó khăn cho người dùng khi muốn lựa chọn các đơn vị vận chuyển khác.

Shopee sau đó đã phải thừa nhận hành vi vi phạm và ký vào một hiệp ước cam kết thay đổi, mở ra giai đoạn giám sát 90 ngày của cơ quan chức năng. Hành vi sử dụng công nghệ để ưu ái công ty con và hạn chế lựa chọn của người dùng là hành vi độc quyền đã bị nhận diện và xử lý.

Tại châu Âu, Cơ quan Cạnh tranh Ý (ICA) đã phạt Amazon 1,2 tỷ Euro vào tháng 12/2021. Sai phạm của Amazon không phải là cấm người dùng lựa chọn, mà là tạo ra những lợi thế cạnh tranh không công bằng cho những nhà bán hàng sử dụng dịch vụ hậu cần của hãng (Fulfillment by Amazon - FBA).

Những người bán này được hưởng các đặc quyền như tăng khả năng hiển thị sản phẩm, nhận huy hiệu uy tín "Prime", thậm chí được xóa các phản hồi tiêu cực. Bằng cách này, Amazon đã lạm dụng vị thế thống lĩnh trên thị trường sàn TMĐT để từng bước chiếm lĩnh thị trường hậu cần, đẩy các đối thủ cạnh tranh vào thế yếu.

Tại Trung Quốc, cái nôi của nhiều mô hình TMĐT, chính quyền đã ra tay xử phạt Tập đoàn Alibaba với số tiền kỷ lục 18,288 tỷ Nhân dân tệ (khoảng 2,8 tỷ USD) vào tháng 4/2021. Lỗi của Alibaba là thực hiện chính sách "chọn một trong hai", cấm các nhà bán hàng trên nền tảng của mình mở cửa hàng trên các sàn TMĐT cạnh tranh khác.

Hành động này bị coi là lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường để loại bỏ và hạn chế cạnh tranh.

Ba vụ việc, ba chiến thuật khác nhau, nhưng đều chung một bản chất: các nền tảng số khổng lồ đang tận dụng sức mạnh và dữ liệu người dùng của mình để xây dựng những "khu vườn có tường bao", nơi họ đặt ra luật chơi và loại bỏ bất kỳ ai không tuân thủ.

"Cơn sóng ngầm" tại thị trường Việt Nam

Thị trường TMĐT Việt Nam – trong xu hướng phát triển bùng nổ - cũng đang chứng kiến những hành vi có tính chất tương tự. Các sàn lớn như Shopee, Lazada, và TikTok Shop đều đang áp dụng mô hình chỉ định các đối tác vận chuyển "chiến lược" của mình, lần lượt là Shopee Express, Lazada Express (LEX) và J&T Express.

Người dùng không còn thấy tên của các hãng vận chuyển để so sánh, lựa chọn. Thay vào đó, các thuật toán sẽ tự động phân bổ đơn hàng, một quy trình mà các doanh nghiệp trong ngành gọi là "thuật toán khép kín".

Gần đây, tiếng nói từ các doanh nghiệp trong nước đã bắt đầu vang lên mạnh mẽ hơn. Thông qua các kênh chính thức, họ đã bày tỏ quan ngại sâu sắc đến các cơ quan quản lý, chỉ ra rằng những hành vi này có dấu hiệu rõ ràng của việc lạm dụng vị thế thống lĩnh để ngăn cản doanh nghiệp khác tham gia thị trường, vi phạm Điều 27 của Luật Cạnh tranh.

Không chỉ dừng lại ở việc chỉ định, một vũ khí khác đang được sử dụng là cuộc chiến về giá. Các chiến dịch trợ giá, miễn phí vận chuyển (freeship), và vô số voucher giảm giá được tung ra liên tục. Về bản chất, đây là hành vi bán dịch vụ dưới giá thành toàn bộ, một chiến lược "đốt tiền" mà chỉ những tập đoàn có tiềm lực tài chính khổng lồ mới có thể theo đuổi. Mục tiêu cuối cùng không gì khác là chiếm lĩnh thị phần và loại bỏ các đối thủ cạnh tranh, đặc biệt là các doanh nghiệp Việt Nam có quy mô nhỏ hơn.

Dự thảo Luật TMĐT - Lời giải cho bài toán cạnh tranh công bằng

Trong tình hình này, Việt Nam cần một bộ khung pháp lý đủ mạnh mẽ và hiện đại để định hình lại cuộc chơi. Dự thảo Luật Thương mại điện tử, đang trong quá trình hoàn thiện để trình Quốc hội vào tháng 10/2025, chính là câu trả lời được mong đợi nhất. Dự thảo này không chỉ là một bản cập nhật, mà còn là một nỗ lực kiến tạo một môi trường cạnh tranh thực sự, dựa trên các bài học quốc tế và thực tiễn trong nước.

Dự thảo Luật Thương mại điện tử là một nỗ lực kiến tạo một môi trường cạnh tranh thực sự

Trong đó, dự thảo đề xuất quy định các nền tảng số lớn Chủ quản nền tảng TMĐT trung gian là nền tảng số lớn “Không được áp đặt người bán, người mua phải sử dụng dịch vụ thanh toán của một nhà cung cấp hoặc sử dụng dịch vụ logistics của một nhà cung cấp mà không có lý do chính đáng”.

Quy định này trao lại quyền lựa chọn cho người bán và người mua, tuy nhiên các nền tảng có thể “lách luật” theo hướng chỉ cho phép người dùng lựa chọn trong 2 nhà cung cấp thay vì mở toàn quyền lựa chọn cho người tiêu dùng với bất kỳ nhà cung cấp nào.

Do đó, các chuyên gia cho rằng, quy định này nên sửa thành "Không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics". Nội hàm “không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn” có ý nghĩa rộng hơn so với “không được áp đặt” trong Dự thảo Luật. Đồng thời, quy định này cũng được tiếp thu từ quy định của Điều 6.6. Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số của Liên minh Châu Âu.

Để giải quyết vấn đề cạnh tranh bằng năng lực tài chính ở giai đoạn đầu, các chuyên gia cho rằng dự thảo cũng cần đưa ra quy định các nền tảng lớn "Không bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ dẫn đến hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh.

Điều này sẽ giúp đảm bảo môi trường kinh doanh bình đẳng, khuyến khích doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) và các startup tham gia phát triển thị trường thương mại điện tử dựa trên năng lực sáng tạo mô hình kinh doanh, cải tiến công nghệ, nâng cao trải nghiệm người dùng, thay vì bị “loại bỏ” bởi các chính sách chiếm lĩnh thị phần dựa trên ưu thế tài chính của các nền tảng lớn.

Một quy định khác được nêu trong dự thảo là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm “Có cơ chế và biện pháp kiểm tra thông tin, hồ sơ, giấy tờ kèm theo hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển; từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác”.

Tuy nhiên, trên thực tế, việc yêu cầu chủ thể vận chuyển phải tự xác định tính hợp pháp của hàng hóa và hệ thống hóa các loại hóa đơn, chứng từ đi kèm là điều vô cùng khó khăn. Đặc thù pháp lý mỗi loại hàng hóa sẽ có những yêu cầu chứng từ kèm theo khác nhau, các chứng từ này rất đa dạng và phức tạp. Bên vận chuyển không thể có đủ năng lực chuyên môn để xác định tính hợp pháp của chứng từ.

Do đó, một công ty chuyển phát nội địa đề xuất sửa quy định này là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm “a) Có cơ chế kiểm tra nội dung hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển và phải từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, từ chối hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác nếu phát hiện trong quá trình cung cấp dịch vụ”.

Việc thông qua và thực thi những quy định này sẽ mang lại lợi ích đa chiều: người tiêu dùng có nhiều lựa chọn hơn, các doanh nghiệp logistics vừa và nhỏ có cơ hội phát triển, và toàn bộ nền kinh tế số sẽ vận hành trên một nền tảng minh bạch và công bằng hơn.