Nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương.

Sau một thời gian học tập và công tác ở đoàn thăm dò địa chất vùng núi Thái Nguyên và Tuyên Quang, rồi tốt nghiệp Trường Địa chất, tôi được điều động về Cục Bản đồ địa chất. Ngay từ ngày đầu, tôi được về ở khu nhà tập thể, liền gian với Cục trưởng Trần Đức Lương.

Buổi gặp đầu tiên, ông không hỏi quê quán mà hỏi luôn: “Vùng đất tiếp giáp giữa Thái Nguyên và Tuyên Quang mấy năm trước đội khảo sát Đội địa chất mình đã phát hiện là nơi hội tụ của một vùng kiến tạo đa khoáng …”. Tôi trả lời, theo tài liệu của Đoàn khảo sát lập bản đồ xưa nay, Đoàn địa chất 12,14 cũng đang thăm dò, đúng là vùng đa khoáng mà chủ yếu kim loại màu quặng thiếc (Caster) cộng sinh với Thạch anh, Tuốc ma lin, penpatr… Về phía Sơn Dương còn có Parit, về phía Đại Từ còn có Vonpram… Ông bảo theo tài liệu của Nguyễn Nghiêm Minh và Lê Thản ở Viện Khoáng sản còn báo cáo là phong phú, nhưng phương pháp khai thác sau này làm sao mà khai tận thu hết tổ hợp cộng sinh của mỏ.

Thế rồi, liền dãy nhà khu tập thể của Cục trên đất Tân Quang (Mỹ Văn) Hải Hưng, nhìn ra cánh đồng thuốc nam Nghĩa Trai. Tối nào cũng vậy, khách từ các đoàn khảo sát Việt Bắc, Đông Bắc, Tây Bắc, miền Trung tranh thủ báo cáo. Có hôm 8, 9 giờ tối, ông mới ăn cơm, song rồi bật đèn sáng trải tấm bản đồ ra đánh dấu từng địa danh mà các kỹ sư địa chất vừa báo cáo. Có đêm quá khuya, Trần Tuấn Anh (con trai ông) phải sang phòng tôi học bài. Chuyện thức khuya đã làm chú cháu tôi cũng ảnh hưởng, tối nào cũng phải đến 11, 12 giờ đêm mới ngủ, nhìn sang phòng ông vẫn sáng đèn.

Có một chuyện thân tình là ông nghiện thuốc lá, hình như thuốc lá kích thích thần kinh để ông thức khuya tiếp tục nghiên cứu và làm việc. Ngày ấy, cơ quan được phân phối mỗi cán bộ mỗi tháng 3 bao thuốc lá. Tầm 10 giờ đêm, nhìn qua cửa sổ thấy ông trăn trở, ông bảo: “Còn điếu nào cho tớ một điếu, tôi đưa cho ông, ông nhận điếu Nhị Thanh và bảo: Thuốc này hút đậm, cháy chậm hơn, Drao và Tam Thanh chỉ hai hơi là hết. Có hôm tôi thấy trên bàn ông một bọc thuốc cuộn. Hôm anh em ở Đoàn khảo sát Cao Bằng về biếu ông một gói thuốc lá sợi vàng Nam Tuấn (Cao Bằng), ông mừng lắm. Nhưng thời đó không có giấy cuộn, phải lấy giấy puluya đánh máy ra cuộn.

Hàng tháng, tôi được dự ghi chép về các cuộc giao ban, lãnh đao các đoàn về báo cáo trao đổi. Ngày đầu tôi e ngại vì, các đoàn trưởng đều là kỹ sư, tiến sỹ như Tạ Hoàng Tinh, Bùi Phú Mỹ… Toàn là những người thầy mà chúng tôi đã học, đã nghiên cứu. Chủ trì cuộc họp vừa nghe vừa ghi chép, xen vào những câu hỏi nghề nghiệp như: “Các dấu hiệu khoáng sản vùng Hà Tĩnh thế nào? Rồi lưu ý anh em ở Lai Châu phải thận trọng dùng máy đo phóng xạ”. Khi nghe trưởng đoàn địa Vật lý báo cáo, ông bảo: “Máy thăm dò phương pháp địa Vật lý của ta là tiền đề cho nghành địa chất sau này đấy. Mà đúng thật, ngày nay, ngành khảo sát địa chất đã có nhiều thiết bị hiện đại, từ vệ tinh chiếu chụp truyền về… Đó cũng là tầm nhìn của ông. Cuộc họp đúng 11 giờ trưa là ông kết luận. Phần kết luận của ông rất gọn khi thông qua, mọi người thống nhất cao vui vẻ xuống nhà ăn tập thể ăn cơm trưa, rồi buổi chiều lại vội vàng về đơn vị mãi các vùng Sơn La, Lai Châu, Tuyên Quang, Hà Giang, Hà Tĩnh...

Thống nhất đất nước, ngay từ những ngày đầu, ông mời Thường trực Đảng ủy tới bàn chủ trương, thế là thống nhất thành lập đoàn địa chất vào khảo sát lập bản đồ địa chất miền Nam ngay sau ngày thống nhất đất nước. Cử ai đi đất rừng phương Nam - nơi chiến trường xưa còn nhiều bom mìn qua mấy mươi năm chiến tranh, không tránh khỏi tai nạn. Bàn luận về cử người đi, ông tham khảo về trình độ chuyên môn gắn với tinh thần. May quá chưa kịp gợi ý, kỹ sư Nguyễn Xuân Bao - người bạn tâm giao của ông đã nhận lời, dẫn hơn trăm cán bộ kỹ thuật vào Nam. Sau này, đoàn trưởng Nguyễn Xuân Bao được phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động về thành tích lập tờ bản đồ địa chất các tỉnh phía Nam.

Ở văn phòng Cục, ông cùng anh em cán bộ tổng kết tài liệu, hoàn chỉnh tờ bản đồ đại chất miền Bắc Việt Nam sau nhiều năm gian nan từ khai thác tài liệu cũ của Pháp, cùng chuyên gia Liên Xô nghiên cứu, từ đội địa chất đầu tiên mà ông đã nghiên cứu và khảo sát. Thành công của Công trình nghiên cứu lập bản đồ địa chất miền Bắc do ông chủ trì đã được Nhà nước tặng Giải thưởng Nhà nước Hồ Chí Minh. Có lần, tôi gặp kỹ sư Nguyễn Tắc Lộc, Liên đoàn trưởng Liên đoàn 1, ông bảo "Trần Đức Lương ngày học đại học với tớ, ông luôn được mời đi nói chuyện chuyên đề về kiến tạo địa chất. Sinh viên các khóa rất thần tượng ông. Các cậu gần với Trần Đức Lương là học được nhiều đấy.

Một hôm, thấy bài báo “Trách nhiệm trước lòng đất” đăng Báo Lao Động, nói về một cán bộ địa chất nhập vào quân đội đi chiến đấu ở Tây Nam Bộ viết thư ra là anh đã thiết sót khi khảo sát ở Tam Đảo, lấy mẫu không đúng chỗ và anh tự nhận là có lỗi với ngành. Lúc đó, ông Trưởng đoàn 14 yêu cầu tôi phải vào đúng khu vực để tìm mẫu chuẩn. Tôi nhận đi, sau hai ngày đã tìm đúng vị trí dự kiến của đơn vị lập bản đồ. Tinh thần phẩm chất của người lính xuất thân từ địa chất nhập vào quân đội sống chết khi đối mặt với kẻ thù. Tiếp đó, bác Phương Văn phòng Chính trị Tổng cục địa chất, dẫn đoàn nhà văn, nhà báo về tham khảo, tôi gửi 2 bài thơ nhờ bác gửi cho báo ở Hà Nội. Tuần sau, Báo Lao Động in bài “Mùa khô anh đi”, biên tập báo khen người địa chất làm thơ về địa chất hay. Bài thứ hai “Về thăm Bản Độc” cũng được đăng trên Báo Độc lập. Ông khen tôi nói đúng thực trạng của ngành - ngành ta ít nhà báo, nhà văn viết về địa chất”. Chị Vĩnh (vợ ông) nói cháu Tuấn Anh cứ gần chú là biết viết văn, viết báo đấy. Ông bảo con người phải phát triển toàn diện là tốt”.

Thế rồi, một sự kiện làm tôi sau này viết thành truyện “Người thay thế”. Dịp đó, Tổng cục Địa chất cần bổ sung một Tổng cục phó. Ban Tổ chức Trung ương đưa ra danh sách cán bộ đầu ngành để bỏ phiếu. Lần bỏ phiếu thứ nhất, ông Lương trẻ nhất lại đạt số phiếu cao nhất, rồi đến lần thứ hai bỏ phiếu, ông lại cao phiếu hơn. Bác Vũ Oanh, Phó ban tổ chức Trung ương về Cục tham khảo, tôi bảo: “Cháu thấy Cục trưởng Trần Đức Lương chỉ đạo các cuộc họp trao đổi rất sôi nổi, khi kết luận rất gọn, làm mọi người thống nhất cao. Còn trong sinh hoạt, Cục trưởng rất gần gũi anh em, thân mật, chân tình, có điều Cục trưởng hay hỏi nhiều về chuyên môn, nên mọi người bảo ông là người có nếp sống khô khan, nhưng rất thực tế”.

Rồi ông Lương về vị trí Tổng cục trưởng Tổng cục Địa chất, tôi đi học đại học báo chí, Ông dặn tôi: “Sau này về thành lập Báo Người địa chất”. Ngày tôi ra trường, ông đã về vị trí Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (Phó thủ tướng). Khi làm báo ở tỉnh Hải Hưng, có dịp vào thăm gia đình ông lúc đó ở phố Đội Cấn, tôi nói chuyện Hải Hưng có nhà máy xay Ninh Giang, sản lượng rất lớn mà khó xuất, và nhà máy thực phẩm đông lạnh cũng vậy… Ông bảo nói tỉnh lên báo cáo Văn phòng, chúng mình sẽ bàn tìm hướng đi…

Linh cữu nguyên Chủ tịch nước Trần Đức Lương quàn tại Nhà tang lễ Quốc gia số 5 Trần Thánh Tông, Hà Nội. (Ảnh: TTXVN)

Khi là Chủ tịch nước, ông về thăm tỉnh Hải Hưng, tôi cũng được tháp tùng với Bí thư, Chủ tịch tỉnh. Lãnh đạo tỉnh bảo “Chủ tịch giúp đỡ tỉnh nghèo, tỉnh nhiều đồi núi. Ông bảo: “Cả một dải khoáng sản lộ thiên từ Chí Linh về Kinh Môn sừng sững thế kia mà kêu nghèo”. Thế rồi, Kinh Môn phát triển hai nhà máy xi măng Hoàng Thạch và Phúc Sơn, hằng năm nộp gần một nửa ngân sách cho tỉnh.

Khi về thăm Côn Sơn, ông xem bia và nói tiếng Hán mình chịu, tiếng Anh, Pháp, Nga thì dùng tạm”. Tôi hỏi Chủ tịch có cảm xúc gì trong chuyến thăm này. Ông bảo: “Ngành địa chất ta có thuật ngữ trầm tích địa tầng. Mình thấy dọc tuyến vòng cung Đông Bắc này là trầm tích những anh nhân kiệt xuất”. Câu nói đó đã gợi ý cho tôi làm phim tài liệu “Trầm tích những vì sao” nói về trầm tích các anh hùng hào kiệt được dịch ra hai thứ tiếng phát ra nước ngoài.

Rồi một lần, tôi đến thăm ông tại nhà riêng, tôi và ông nhắc lại những lần đi thăm, ông hỏi mọi chuyện về đời sống nông dân ở làng quê… Tôi nhờ ông đọc bản thảo tập Trường ca “Lòng đất và tình người địa chất”. Ông đọc và sửa cho tôi phần đầu nói về sự hình thành của trái đất và ông khen về phần nói về tình người địa chất. Mặc dù chỉ có hơn chục năm học tập và công tác trong ngành, chúng mình hay gọi cậu là nhà địa chất, mặc dù cậu đã tặng nhà tôi hơn chục bộ sách, riêng bộ tiểu thuyết Rừng xanh đá đỏ, nhiều người đến thăm đều mượn đọc.

Bất ngờ đêm 20/5/2025, Trần Tuấn Anh - con trai ông điện cho tôi là ông đi lúc 10 giờ 50 phút đêm. Mặc dù tôi vẫn nằm trong bệnh viện Phục hồi chức năng Hải Dương điều trị bệnh, ký ức cứ trào lên trong tôi, gượng dậy ngồi viết, nếu không viết thì thật có lỗi với vị Chủ tịch nước kính yêu, người đã có một đoạn đời công tác khảo sát tìm tài nguyên làm giàu cho đất nước.

Hải Dương ngày 21/5/2025