TP.HCM đặt mục tiêu đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 có mặt trong Top 100 thành phố đáng sống nhất thế giới. Theo ông Nguyễn Bá Hùng, Chuyên gia Kinh tế trưởng tại Văn phòng ADB Việt Nam, để đánh giá một “đô thị đáng sống”, có thể dựa trên khung tiêu chí quốc tế với 5 chỉ số trọng yếu thường được đánh giá bởi những người làm việc ở nước ngoài.

Cụ thể, mức độ ổn định của môi trường sống chiếm 25%; khả năng tiếp cận và chất lượng dịch vụ y tế chiếm 20%; các dịch vụ văn hóa và môi trường xã hội chiếm 25%; chất lượng và khả năng tiếp cận giáo dục chiếm 10%; hạ tầng chiếm 20%.

Khi so sánh TP.HCM với mặt bằng quốc tế, có ba yếu tố hiện đang ở mức tương đối thấp, gồm dịch vụ y tế, hạ tầng và môi trường văn hóa. Đây đều là những lĩnh vực mà việc phát triển không gian công cộng có thể giúp cải thiện rõ rệt nếu được đầu tư đúng cách.

Ông Nguyễn Bá Hùng, Chuyên gia Kinh tế trưởng tại Văn phòng ADB Việt Nam.

Thưa ông, trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu để giữ chân nhân lực chất lượng cao, vì sao không gian công cộng chất lượng cao được xem là thước đo của sức hấp dẫn đô thị và năng lực cạnh tranh kinh tế?

Đối với các ngành dịch vụ giá trị cao như tài chính hay công nghệ, các nhà đầu tư thường dựa vào lực lượng lao động chất lượng cao và phần lớn là chuyên gia quốc tế. Đối với họ, chất lượng sống lại trở thành yếu tố cạnh tranh để thu hút đầu tư.

Một ví dụ gần đây là để phát triển trung tâm tài chính quốc tế ở TP.HCM, nhiều chính sách thu hút lao động chất lượng cao được đề xuất, vì chất lượng cuộc sống và sức hấp dẫn của địa bàn là một trong các yếu tố quan trọng trong xếp hạng các trung tâm tài chính quốc tế.

Đội ngũ chuyên gia trình độ cao thường có nhiều lựa chọn hơn khi quyết định nơi sinh sống và làm việc ở nhiều nước khác nhau. Chẳng hạn, với trung tâm tài chính quốc tế, nguồn nhân lực chủ yếu là các chuyên gia tài chính và phần lớn là “công dân toàn cầu”. Khi các ngân hàng lớn đưa nhân sự sang Việt Nam làm việc, điều kiện và môi trường sống là yếu tố đặc biệt quan trọng. Muốn thu hút được lực lượng này, TP.HCM phải thực sự là một “thành phố đáng sống”.

Tất nhiên, khái niệm “thành phố đáng sống” rộng hơn rất nhiều so với không gian công cộng. Khi các chuyên gia đưa cả gia đình sang làm việc, họ sẽ quan tâm con cái học ở đâu, chất lượng dịch vụ y tế như thế nào, có hệ thống y tế sử dụng tiếng Anh hay không.

Không gian công cộng chỉ là một “mảnh ghép” trong bức tranh tổng thể đó. Nếu phát triển không gian công cộng giá trị cao, các tác động tích cực có thể kể đến chất lượng nhà ở và môi trường sống, không gian sinh hoạt văn hoá và giao lưu xã hội, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.

TP.HCM đặt mục tiêu năm 2030 diện tích đất cây xanh công cộng đạt tối thiểu 1 m2/người; phát triển thêm 10 ha mảng xanh công cộng. Việc quy hoạch không gian công cộng trong bối cảnh giá trị thương mại của đất đai đang ngày càng cao nên được tiếp cận như thế nào?

Đây là mục tiêu rất tham vọng, với số dân hiện nay lên đến gần 15 triệu người, để đạt được mục tiêu này cần ít nhất 4 - 5 triệu m2 diện tích cây xanh công cộng, chiếm khoảng gần 0,1% diện tích thành phố sau sát nhập, nhưng tương đương khoảng 0,4% diện tích đô thị.

Để phát huy hiệu quả tổng hợp của sáng kiến này, cần quy hoạch đồng bộ và cân nhắc các phương án phát triển để khai thác tối đa giá trị tài nguyên đất (land-value capture).

Hiện nay, chúng ta có một thuận lợi lớn là giá trị thương mại của đất đai khu vực đô thị của TP.HCM rất cao. Nếu giải quyết tốt bài toán quy hoạch, hoàn toàn có thể kết hợp phát triển không gian công cộng đi kèm với các dự án mang lại giá trị kinh tế lớn, tạo cơ chế và nguồn lực cho việc duy trì, bảo dưỡng và vận hành các không gian công cộng để mang lại lợi ích lớn hơn cho cộng đồng.

Theo đó, thành phố nên có quy hoạch tổng thể để xác định các không gian công cộng với phân bố và diện tích phù hợp, bao gồm cả kết nối giao thông công cộng và các mục tiêu đa dụng (cây xanh, hồ nước điều hoà và thoát nước, sinh hoạt cộng đồng).

Thực tế cho thấy, để đạt được mục tiêu diện tích trên số dân, việc lựa chọn địa điểm khác nhau cũng là một biện pháp tối ưu hoá giá trị sử dụng đất, vì cùng một diện tích đất, nhưng nếu cách xa trung tâm khoảng 30 phút di chuyển sẽ có giá trị khác rất nhiều khu đất cùng diện tích ở khu vực trung tâm.

Khi không gian công cộng được đưa vào quy hoạch phát triển đô thị sớm, các giải pháp kết nối không gian và các hạ tầng đô thị sẽ hiệu quả hơn (giao thông, thoát nước, phòng chống thiên tai), tạo ra hiệu ứng tích cực thúc đẩy sự phát triển dân cư và kinh tế của vùng đô thị.

Việc quy hoạch cũng nên có sự tham gia của các cộng đồng dân cư tại địa phương để xác định nhu cầu và điều kiện phát triển phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng các không gian công cộng về lâu dài, thậm chí tạo ra cơ hội phát triển kinh tế sở tại dựa trên các dịch vụ phục vụ cho vận hành không gian công cộng.

Bên cạnh đó, có thể suy rộng ra cách khai thác không gian công cộng đa dạng hơn. Không gian công cộng không nhất thiết chỉ là công viên, mà có thể bao gồm các không gian cộng đồng khác (khu chợ, bảo tàng...).

Một ví dụ, các dòng sông hiện nay ít được khai thác như một không gian công cộng, tuy có đặc thù về cách kết nối. Có thể cân nhắc biến mặt sông thành không gian công cộng thông qua các hoạt động như tàu du lịch vãn cảnh, cầu đi bộ trên mặt nước với các không gian dịch vụ ăn uống hay văn hoá, giải trí.

Trong bối cảnh quỹ đất trung tâm ngày càng cạn kiệt, một giải pháp sáng tạo là khai thác không gian trên mặt nước, không phải bằng cách lấp sông mà tận dụng bề mặt để làm đường bộ hoặc tổ chức các khu sinh hoạt ven bờ.

Nếu các hoạt động tại không gian công cộng được tổ chức thường xuyên, liên tục và sôi động với quy mô đủ lớn sẽ tạo ra trải nghiệm thú vị và sức hút bền vững đối với người dân cũng như du khách. Ảnh: Lê Toàn.

Với các dự án tư nhân có quỹ đất lớn ở khu vực trung tâm, làm thế nào để vừa bảo đảm lợi ích kinh tế, vừa giữ được tính công cộng, thưa ông?

Thông thường, các dự án tư nhân sẽ kiểm soát chặt lối ra vào, nên nếu chỉ phát triển thương mại đơn thuần sẽ khiến không gian không còn tính chất công cộng.

Tuy nhiên, về mặt quy hoạch, có thể sáng tạo bằng cách kết hợp không gian mở công cộng với các không gian thương mại, chẳng hạn như yêu cầu duy trì tỷ lệ không gian nhất định ở các tầng thấp sát mặt đất làm không gian công cộng mở hoàn toàn cho người dân tiếp cận, trong khi các không gian còn lại vẫn được khai thác thương mại. Cách làm này có thể giúp tạo nguồn lực cho việc duy trì và vận hành các không gian công cộng hiệu quả hơn.

Có thể lấy ví dụ nếu phát triển Bến Nhà Rồng với ưu thế là một địa điểm mang giá trị lịch sử, bên cạnh phương án phát triển thành bảo tàng truyền thống hoặc không gian công cộng đơn thuần, có thể cân nhắc hướng tiếp cận “bảo tàng mở”. Ở đó, người dân có thể đến tham quan, tham gia các hoạt động giáo dục lịch sử mà không nhất thiết phải mua vé, trong khi các đơn vị cung cấp dịch vụ có thể chia sẻ doanh thu giúp bảo trì và vận hành không gian đó.

Tương tự, khu vực phố đi bộ Nguyễn Huệ đang được tổ chức là không gian công cộng rất thoáng và đẹp, nhưng có thể thấy hiệu suất khai thác cũng như tỷ lệ sử dụng thực tế của người dân chưa tương xứng với tiềm năng của “địa điểm vàng”.

Để phát huy giá trị của không gian công cộng, cần có các quy hoạch mang tính tích hợp, dựa trên nhu cầu thực tế của khu vực về vui chơi, giải trí, văn hóa và giáo dục để đảm bảo hiệu quả kinh tế.

Có thể coi không gian công cộng là một loại hạ tầng đô thị, và đầu tư các hạ tầng này đòi hỏi chi phí hoặc đánh đổi lợi ích, nên việc tính toán hiệu quả kinh tế khi vận hành các không gian này đóng vai trò quan trọng. Từ đó mới xác định xây dựng cái gì, phục vụ ai và tổ chức hoạt động ra sao cho hiệu quả.

Chúng ta cần “lùi lại một bước” để nhìn dài hạn, giải quyết bài toán quy hoạch tổng thể trước khi đi đến các quyết định đầu tư xây dựng cụ thể.

Để các không gian này thực sự phát huy hiệu quả và thu hút người dân, cần chú trọng thêm những yếu tố nào trong vận hành, thưa ông?

Nếu quy hoạch có thể tạo ra lợi ích thương mại, chúng ta có thể thu hút đầu tư từ khu vực tư nhân, nhưng cần bảo đảm tính “công cộng” để mọi người dân có thể tiếp cận.

Tuy nhiên, bài toán quan trọng là sau khi hình thành, ai sẽ là người vận hành và “nuôi” không gian đó để bảo đảm chất lượng, điều kiện hoạt động, các dịch vụ đáp ứng nhu cầu của người dân sử dụng không gian đó, ví dụ như chăm sóc cây cỏ, giữ gìn vệ sinh, cung cấp các dịch vụ cơ bản như nhà vệ sinh hay nước uống miễn phí. Khi những yếu tố này được giải quyết, không gian công cộng mới thực sự hoạt động hiệu quả và mang lại giá trị cao cho người dân.

Một vấn đề then chốt khác là kết nối giao thông. Hiện nay, nhiều không gian công cộng ít người dùng vì thiếu kết nối quy mô lớn, chủ yếu chỉ phục vụ dân cư xung quanh. Nếu muốn tổ chức các sự kiện lớn, thu hút đông đảo người tham gia, cần giải quyết đồng bộ bài toán đi lại và bãi đỗ xe.

Nếu các hoạt động tại không gian công cộng được tổ chức thường xuyên, liên tục và sôi động với quy mô đủ lớn sẽ tạo ra trải nghiệm thú vị và sức hút bền vững đối với người dân cũng như du khách. Quy hoạch vì thế không chỉ dừng lại ở việc xác định vị trí, mà còn phải tính đến cách thức triển khai và đối tượng tham gia.

Xin cảm ơn ông!