Qua 40 năm Đổi mới, kinh tế nhà nước từng bước phát huy vai trò chủ đạo, một số tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước có quy mô lớn, thương hiệu tốt, hoạt động sản xuất - kinh doanh hiệu quả, có khả năng cạnh tranh khu vực và quốc tế, giữ vững vị trí then chốt của nền kinh tế. Song để kinh tế nhà nước thật sự giữ vai trò chủ đạo trong việc bảo đảm các cân đối lớn, định hướng chiến lược, dẫn dắt nền kinh tế, thực tiễn đòi hỏi phải “Tiếp tục đẩy mạnh cơ cấu lại đầu tư công, doanh nghiệp nhà nước và các tổ chức tín dụng... Đổi mới doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là đổi mới quản trị theo các chuẩn mực quốc tế, tăng cường hiệu quả và vai trò dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước” - đúng như Dự thảo các Văn kiện trình Đại hội lần thứ XIV của Đảng đã nhấn mạnh.

Thực tiễn qua 40 năm Đổi mới, kinh tế nhà nước đã từng bước phát huy được vai trò chủ đạo. Ảnh: Phong Sơn

Bài 1: Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo

Với phạm vi được quy định như hiện nay, kinh tế nhà nước giữ vai trò quyết định đối với sự phát triển toàn bộ nền kinh tế quốc dân, bởi nó tạo ra những điều kiện mang tính chất nền tảng cho sự phát triển của các thành phần kinh tế khác, của cả nền kinh tế.

Khái niệm “kinh tế nhà nước”

Khái niệm “kinh tế nhà nước” lần đầu tiên được đề cập tại Đại hội lần thứ VIII của Đảng: “Chủ động đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế nhà nước, kinh tế hợp tác. Kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo, cùng với kinh tế hợp tác xã dần dần trở thành nền tảng của nền kinh tế”.

Kinh tế nhà nước bao gồm: doanh nghiệp nhà nước; các đơn vị kinh tế của nhà nước (ví dụ đơn vị sự nghiệp công); hệ thống tài sản thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước đại diện chủ sở hữu (như đất đai, biển, đảo, tài nguyên thiên nhiên trên và trong lòng đất, biển, đảo, vùng trời, của cải, tài sản, tư liệu sản xuất, vốn, ngân sách nhà nước, các quỹ quốc gia…).

Doanh nghiệp nhà nước được xem là lực lượng nòng cốt của kinh tế nhà nước, là lực lượng vật chất quan trọng, là công cụ hỗ trợ để Nhà nước điều tiết nền kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của đất nước theo định hướng XHCN.

Vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước; đổi mới và phát triển doanh nghiệp nhà nước được khẳng định xuyên suốt qua các kỳ Đại hội IX, X, XI, XII, XIII của Đảng.

Đại hội lần thứ XIII của Đảng tiếp tục khẳng định: “Kinh tế nhà nước là công cụ, lực lượng vật chất quan trọng để Nhà nước ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng, điều tiết, dẫn dắt thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội, khắc phục các khuyết tật của cơ chế thị trường. Các nguồn lực kinh tế của Nhà nước được sử dụng phù hợp với chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển đất nước và cơ bản được phân bổ theo cơ chế thị trường”.

“Doanh nghiệp nhà nước tập trung vào những lĩnh vực then chốt, địa bàn quan trọng, quốc phòng, an ninh; hoạt động theo cơ chế thị trường, quản trị hiện đại theo chuẩn mực quốc tế; lấy hiệu quả kinh tế làm tiêu chí đánh giá chủ yếu, cạnh tranh bình đẳng với doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế. Cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước theo hướng tập trung vào những lĩnh vực then chốt, địa bàn quan trọng, quốc phòng, an ninh; lành mạnh hóa tài chính, nâng cao trình độ công nghệ, năng lực đổi mới sáng tạo, quản trị hiện đại theo chuẩn mực quốc tế để nâng cao hiệu quả hoạt động, thực hiện tốt vai trò là lực lượng vật chất quan trọng của kinh tế nhà nước”.

“Tiếp tục hoàn thiện thể chế, thúc đẩy phát triển, nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp. Đẩy nhanh việc xử lý nợ, thoái vốn, cổ phần hóa, cơ cấu lại doanh nghiệp nhà nước; thúc đẩy đổi mới, nâng cao trình độ công nghệ, áp dụng chế độ quản trị doanh nghiệp hiện đại để nâng cao hiệu quả, đồng thời kiểm tra, giám sát chặt chẽ hoạt động của doanh nghiệp, không để thất thoát, lãng phí vốn, tài sản nhà nước”.

Thực tiễn qua 40 năm Đổi mới, kinh tế nhà nước đã từng bước phát huy được vai trò chủ đạo, đóng góp gần 30% GDP (trước năm 2010), hơn 21% GDP và hơn 1/4 đầu tư toàn xã hội (sau năm 2010); việc đẩy mạnh cơ cấu lại, đổi mới, nâng cao hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước đạt kết quả rõ nét, doanh nghiệp nhà nước được phân cấp, phân quyền, trao quyền chủ động hơn trong sản xuất - kinh doanh, một số tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước có quy mô lớn, thương hiệu tốt, hoạt động sản xuất, kinh doanh hiệu quả, có khả năng cạnh tranh khu vực và quốc tế, giữ vững vị trí then chốt của nền kinh tế; các doanh nghiệp nhà nước thua lỗ kéo dài được xử lý, có kết quả tích cực.

Dự thảo các Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng nhấn mạnh: “Tiếp tục đẩy mạnh cơ cấu lại đầu tư công, doanh nghiệp nhà nước và các tổ chức tín dụng... Đổi mới doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là đổi mới quản trị theo các chuẩn mực quốc tế, tăng cường hiệu quả và vai trò dẫn dắt của doanh nghiệp nhà nước”.

“Phát triển kinh tế nhà nước thật sự giữ vai trò chủ đạo trong việc bảo đảm các cân đối lớn, định hướng chiến lược, dẫn dắt nền kinh tế... Xây dựng một số tập đoàn kinh tế, doanh nghiệp nhà nước quy mô lớn, hoạt động hiệu quả, có năng lực cạnh tranh quốc tế, đóng vai trò trụ cột, tiên phong trong một số lĩnh vực quan trọng như năng lượng, công nghệ thông tin, viễn thông, công nghiệp chế tạo, tài chính - ngân hàng, kết cấu hạ tầng”.

“Đẩy mạnh chuyển đổi số, đổi mới cách thức đánh giá và nâng cao hiệu quả hoạt động doanh nghiệp có vốn nhà nước gắn với quản trị doanh nghiệp theo các nguyên tắc, chuẩn mực tiên tiến quốc tế. Nhà nước đầu tư vốn vào doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực quan trọng, then chốt, thiết yếu, tại địa bàn trọng yếu và quốc phòng, an ninh; phát triển những lĩnh vực, ngành nghề mà doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác không có khả năng hoặc không đầu tư... Đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, cá thể hóa trách nhiệm gắn với các biện pháp đôn đốc, kiểm tra, giám sát và nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu, người đại diện chủ sở hữu phần vốn của Nhà nước”.

Góc nhìn khác về kinh tế nhà nước

Thực tế cho thấy, vẫn còn ý kiến khác nhau về vai trò của kinh tế nhà nước.

Với phạm vi được quy định như hiện nay, rõ ràng kinh tế nhà nước giữ vai trò quyết định với sự phát triển toàn bộ nền kinh tế quốc dân, bởi nó tạo ra những điều kiện mang tính chất nền tảng cho sự phát triển của các thành phần kinh tế khác, của cả nền kinh tế. Không một thành phần kinh tế nào có thể phát triển nếu thiếu điều kiện nền tảng về đất đai, tài nguyên thiên nhiên, hạ tầng kinh tế - xã hội, tiền tệ, thị trường...

Song nếu xem xét như vậy, dường như có sự nhầm lẫn giữa kinh tế nhà nước - một bộ phận cấu thành hệ thống kinh tế quốc dân thống nhất - với Nhà nước - chủ thể có trách nhiệm tạo điều kiện về môi trường kinh tế - xã hội phát triển hệ thống kinh tế quốc dân.

Nếu chỉ lấy lực lượng doanh nghiệp của các thành phần kinh tế để xem xét, thì vai trò của các thành phần kinh tế trong phát triển kinh tế, xã hội của đất nước sẽ bảo đảm sự “công bằng”, “đồng đẳng”, “tương đương” và chính xác hơn.

Trong khi coi doanh nghiệp nhà nước là lực lượng nòng cốt của kinh tế nhà nước, thì việc đánh giá vai trò của kinh tế nhà nước chủ yếu thể hiện qua đánh giá vai trò của các doanh nghiệp nhà nước.

Nếu nhận thức “vai trò chủ đạo” theo nghĩa định hướng phát triển các thành phần kinh tế, dẫn dắt và thúc đẩy các chủ thể kinh tế hoạt động theo mục tiêu chung thống nhất trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, thì vai trò ấy phải thuộc về Nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Việc đổi mới và tăng cường vai trò của Nhà nước phù hợp với các nguyên tắc thị trường được coi là yếu tố quyết định trong việc thực hiện yêu cầu định hướng phát triển, dẫn dắt và thúc đẩy các thành phần kinh tế trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN.

Trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, khi thực hiện chức năng quản lý nhà nước về kinh tế, Nhà nước XHCN phải thực hiện “vai trò kép”. Một mặt, Nhà nước là người quản lý toàn bộ nền kinh tế quốc dân; mặt khác, Nhà nước là chủ sở hữu của các doanh nghiệp nhà nước.

Trong điều kiện ấy, vấn đề mang tính nguyên tắc đòi hỏi phải quán triệt là, Nhà nước phải đối xử bình đẳng với tất cả các doanh nghiệp không phân biệt loại hình tổ chức, hình thức sở hữu và thành phần kinh tế. Cụ thể, Nhà nước phải đối xử với các doanh nghiệp thuộc sở hữu của mình (doanh nghiệp nhà nước, trước hết là doanh nghiệp mà Nhà nước sở hữu 100% vốn và tài sản), bình đẳng với các loại hình doanh nghiệp của các chủ sở hữu trong và ngoài nước khác.

Trong nền kinh tế thị trường, phù hợp với quy định của pháp luật, chủ sở hữu có quyền chọn loại hình tổ chức kinh doanh mà với nó, họ có khả năng thực hiện tốt nhất mục tiêu của mình, thu được lợi ích (kinh tế và phi kinh tế) cao nhất cho mình. Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường không phải là áp đặt các chủ sở hữu phải khuôn cứng vào một loại hình tổ chức kinh doanh cố định, mà là tạo ra khung khổ pháp lý về các loại hình tổ chức kinh doanh đa dạng, xác định đặc trưng pháp lý và điều kiện áp dụng mỗi loại hình để các chủ sở hữu lựa chọn thích ứng với điều kiện và ý nguyện của họ.

Trên cơ sở đó, Nhà nước thực hiện hành vi pháp lý là công nhận loại hình tổ chức kinh doanh mà chủ sở hữu đã đăng ký qua nghiệp vụ cấp đăng ký kinh doanh. Trong quá trình kinh doanh, Nhà nước thực hiện các hình thức kiểm tra, kiểm soát hoạt động của các loại hình kinh doanh của các chủ sở hữu nhằm trợ giúp họ thực hiện mục tiêu đã định và đưa hoạt động của các loại hình tổ chức kinh doanh vào hành lang pháp lý đã quy định, nhưng không được can thiệp trực tiếp vào hoạt động kinh doanh của chúng…

Sự chuyển hóa các loại hình tổ chức kinh doanh được coi là một quá trình tất yếu mang tính tự nhiên. Về lý thuyết, đó là cách thức làm cho quan hệ sản xuất thích ứng với trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất và thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Về mặt thực tế, đó là cách thức thể hiện Nhà nước tôn trọng quyền của các chủ sở hữu trong việc lựa chọn hình thức thực hiện quyền sở hữu của mình...

Nhà nước đóng vai trò định hướng, xây dựng và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành mạnh; sử dụng các công cụ và các nguồn lực của Nhà nước để định hướng và điều tiết nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất, kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát triển. Phát huy vai trò làm chủ của Nhân dân trong phát triển kinh tế, xã hội…

(Còn tiếp)