Cục Điện lực Việt Nam (EAV) vừa phối hợp cùng Sáng kiến Đối tác vì Cơ sở hạ tầng (Partnerships for Infrastructure - P4I), được tài trợ bởi Chính phủ Australia, đồng tổ chức hội thảo về Phát triển Thị trường Điện cạnh tranh tại Việt Nam. 

Sự kiện quy tụ các nhà hoạch định chính sách, cơ quan quản lý và chuyên gia từ Việt Nam và Australia nhằm trao đổi về lộ trình hướng tới một thị trường điện hiệu quả, minh bạch và cạnh tranh hơn, góp phần hỗ trợ quá trình chuyển dịch năng lượng và mục tiêu phát thải ròng bằng 0 của Việt Nam.

Ông Trịnh Quốc Vũ, Phó cục trưởng Cục Điện lực (Bộ Công thương).

Hội thảo mang đến các góc nhìn thực tiễn về việc triển khai Thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam (VWEM), cũng như sự phù hợp của mô hình này với định hướng chuyển dịch năng lượng và giảm phát thải theo Quy hoạch Điện VIII và Cam kết Net Zero 2050.

Hội thảo có mục tiêu đánh giá thiết kế và khung pháp lý hiện tại của thị trường điện Việt Nam, thảo luận các rào cản và cơ hội nhằm nâng cao tính cạnh tranh, đồng thời chia sẻ bài học kinh nghiệm quốc tế, bao gồm các trường hợp điển hình từ Australia và Thái Lan và đề xuất lộ trình hướng tới thị trường điện mở và hiệu quả hơn tại Việt Nam.

Tại Hội thảo, ông Craig Mickle, đối tác tại EY Australia và là tác giả chính của Báo cáo kỹ thuật P4I “Nâng cao tính cạnh tranh của thị trường điện tại Việt Nam” đã trình bày những bài học kinh nghiệm từ quá trình cải cách thị trường điện của Australia và thảo luận cách áp dụng các kinh nghiệm đó vào quá trình phát triển thị trường điện và chuyển dịch năng lượng tại Việt Nam.

Ông Craig Mickle, tác giả chính của báo cáo kỹ thuật P4I “Nâng cao năng lực cạnh tranh của thị trường điện tại Việt Nam”.

Theo đánh giá của chuyên gia quốc tế, khung giá điện hiện tại ở Việt Nam được trợ cấp, không phản ánh chi phí và đang tạo ra một rào cản lớn đối với bán lẻ cạnh tranh. Các nhà bán lẻ tư nhân không thể tham gia thị trường và thu hồi chi phí trong khi vẫn phải cạnh tranh với giá điện được trợ cấp.

Các chuyên gia cảnh báo rằng, việc thiếu mô hình định giá theo thị trường sẽ khiến ngành điện thua lỗ và tiếp tục làm suy yếu các ưu đãi đầu tư.

Cạnh đó, hiện EVN vẫn là bên mua duy nhất trong Thị trường bán buôn điện cạnh tranh Việt Nam (VWEM), vì vậy, cũng duy trì lợi thế từ quyền mặc cả cao về giá cả, khối lượng và điều kiện đấu lưới - là những rào cản đáng kể đối với thị trường bán lẻ và bán buôn cạnh tranh.

Thêm vào đó, sau khi tách Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia (hiện gọi là Công ty Vận hành hệ thống điện và thị trường điện Quốc gia -NSMO) khỏi EVN thì có sự thiếu rõ ràng về trách nhiệm giữa EVN và NSMO.

Cụ thể, dù NSMO đã tách hoàn toàn khỏi EVN và chuyển sang trực thuộc Bộ Công Thương với tư cách là đơn vị vận hành thị trường độc lập, nhưng quy định (Thông tư 16/2025/TT-BTC) lại giao trách nhiệm ổn định thị trường cho EVN, vốn thường thuộc trách nhiệm của đơn vị vận hành thị trường.

Điều này làm tăng cường hơn nữa quyền lực mà EVN có trong thị trường và đóng vai trò là một biện pháp ngăn chặn bổ sung đối với sự tham gia của khu vực tư nhân.

Cũng theo nhận xét này, thành công trước đây trong việc thu hút đầu tư tư nhân phụ thuộc vào các chính sách FiT được trợ cấp mạnh, dẫn đến áp lực tài chính nghiêm trọng cho EVN. Kết quả là, Chính phủ đã có động thái giảm giá FiT, gây nguy cơ phá sản cho các nhà đầu tư tư nhân liên quan và làm suy yếu niềm tin của nhà đầu tư.

Dữ liệu thị trường điện cạnh tranh tại Việt Nam.

Dữ liệu về thị trường điện cạnh tranh của NSMO cho thấy, thời điểm bắt đầu chính thức vận hành thị trường phát điện cạnh tranh vào năm 2012, mới chỉ có 31 nhà máy điện trực tiếp tham gia chào giá với tổng công suất 9.212 MW.

Sau 13 năm vận hành (đến năm 2025), số lượng nhà máy trực tiếp tham gia đã tăng gần 3,8 lần -  lên đạt 118 nhà máy, với tổng công suất đặt tăng khoảng 3,5 lần - lên 34.080 MW.

Như vậy, bình quân mỗi năm tăng 11,6% lượng công suất của các nhà máy trực tiếp tham gia chào giá trên thị trường điện. Riêng trong 6 tháng đầu năm 2025, đã có thêm 6 nhà máy điện trực tiếp tham gia thị trường điện (công suất đặt là 1.755 MW).

Thực tế vận hành thị trường điện cạnh tranh cũng cho thấy, cạnh tranh khi đưa vào khâu phát điện đã tạo động lực cho chủ sở hữu các nhà máy điện tiết giảm chi phí, duy tu bảo dưỡng tổ máy tốt hơn nhằm nâng cao khả năng sẵn sàng và hiệu suất của nhà máy, góp phần nâng cao độ tin cậy, độ sẵn sàng của hệ thống điện.

Cạnh đó, các đơn vị phát điện trong quá trình vận hành thị trường điện ngày càng có xu hướng tuân thủ chặt chẽ hơn lệnh điều độ do cơ chế thanh toán của thị trường điện về việc điều chỉnh doanh thu khi phát sai khác so với lệnh điều độ (Qdu) cũng như việc áp dụng tốc độ tăng giảm tải vào tính toán.

Dẫu vậy, theo NSMO, tồn tại lớn nhất là nhiều nhà máy điện công suất lớn vẫn chưa trực tiếp tham gia thị trường (đặc biệt là các nhà máy BOT, nguồn điện nhập khẩu và một phần lớn các nguồn năng lượng tái tạo đang hưởng ưu đãi giá cố định - FIT). Điều này dẫn đến việc tỷ trọng nguồn trực tiếp tham gia thị trường chưa đáp ứng được kỳ vọng.

Ngoài ra, thị trường bán buôn chưa thực sự “mở”, chưa thu hút được các thành phần ngoài EVN ở khâu mua buôn. Phạm vi các hợp đồng trong thị trường điện cạnh tranh bị hạn chế, chưa thu hút được các đối tượng mua buôn mới tham gia.

Các hợp đồng dài hạn hiện nay chủ yếu vẫn là các hợp đồng song phương ký kết trực tiếp giữa EVN hoặc các Tổng công ty Điện lực với các nhà máy điện (theo mô hình vesting), không có khả năng linh hoạt điều chỉnh hoặc mua bán lại trên thị trường thứ cấp.

Cũng có thực tế, nhiều cơ chế khác đã được đề cập trong thiết kế về thị trường điện cạnh tranh nhưng chưa triển khai được trong thực tế.

Vì vậy, NSMO cũng đề nghị Bộ Công Thương sớm hoàn thiện và trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định về lộ trình phát triển thị trường điện cạnh tranh giai đoạn mới (thay thế Quyết định 63/2013/QĐ-TTg) làm cơ sở pháp lý cao nhất để các đơn vị triển khai.

Trong lộ trình phát triển cũng cần xác định rõ các mốc giai đoạn chính (hoàn thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh - VWEM, triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh - VREM) gắn với các để điều kiện thực hiện được.