Mất tiền, nhà đầu tư cá nhân biết kêu ai?

Khi câu chuyện của hàng vạn nhà đầu tư trái phiếu Tân Hoàng Minh, Vạn Thịnh Phát còn chưa nguội, thì hàng ngàn trái chủ khác cũng đang trong cảnh phải chấp nhận giãn, hoãn nợ trái phiếu, thấp thỏm chờ đến ngày đáo hạn. Việc cá nhân thua lỗ vì đầu tư trái phiếu không phải là chuyện riêng có ở Việt Nam.

Ông Đỗ Ngọc Quỳnh, Tổng thư ký Hiệp hội Thị trường trái phiếu Việt Nam cho hay, trong cuộc khủng hoảng 2008 - 2011, khi Lehman Brothers phá sản, rất nhiều nhà đầu tư trái phiếu nhỏ đã bị mất tiền, bao gồm các nhà đầu tư cá nhân tại Hồng Kông. Lúc đó, các nhà đầu tư cá nhân đổ lỗi cho Chính phủ thiếu trách nhiệm vì đã cho phép doanh nghiệp phát hành trái phiếu, cơ quan xếp hạng tín nhiệm cũng xếp hạng sai.

Sau bê bối này, Hồng Kông đưa ra một công cụ bắt buộc trong quá trình chào bán là phải có danh sách liệt kê toàn bộ rủi ro đối với sản phẩm tài chính, yêu cầu nhà đầu tư phải đọc và ký, chấp nhận hoàn toàn rủi ro liên quan.

Mặc dù Luật Chứng khoán năm 2019 và Nghị định 65/2022/NĐ-CP đã nâng chuẩn với điều kiện nhà đầu tư chuyên nghiệp, song dù đáp ứng tiêu chuẩn, cũng không có nghĩa là nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp có khả năng đánh giá đầy đủ rủi ro của trái phiếu.

Ông Nguyễn Anh Minh, Phó trưởng ban Ban Quản lý đăng ký trái phiếu, Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSD) cho rằng, trong thị trường trái phiếu, vai trò của nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp rất quan trọng. Nhưng trên thực tế, nhà đầu tư mang tiếng chuyên nghiệp, song việc xác định không chặt chẽ, chỉ cần bản xác nhận của công ty chứng khoán đã là nhà đầu tư chuyên nghiệp.

Mặt khác, khi doanh nghiệp phát hành riêng lẻ cho cá nhân, đa phần chỉ quan tâm chào bán được càng nhiều càng tốt, còn không quan tâm nhà đầu tư có đủ kiến thức, nhận định về doanh nghiệp hay không.

Thường là nhà đầu tư mua theo tư vấn của môi giới hay người thân. Điều này dẫn đến nhiều hệ lụy khi đơn vị phát hành không đảm bảo khả năng trả nợ, nhà đầu tư cá nhân bị thiệt hại.

“Theo tôi, để thị trường TPDN phát triển bền vững, cần nâng cao kiến thức nhà đầu tư cá nhân. Khuyến khích nhà đầu tư cá nhân có thể ủy quyền cho đơn vị đại lý tìm hiểu kỹ về trái phiếu, chịu trách nhiệm về sản phẩm họ chào cho nhà đầu tư mua”, ông Minh kiến nghị.

Khuyến khích cá nhân đầu tư qua các quỹ

Ông Hoàng Văn Thu, Phó chủ tịch Ủy ban Chứng khoán nhà nước cho biết, sắp tới, Ủy ban sẽ có quy định để định hướng các nhà đầu tư nhỏ lẻ đầu tư cổ phiếu, TPDN thông qua các quỹ.

“Các sai phạm xảy ra trên thị trường đều rơi vào nhóm nhà đầu tư có khả năng đánh giá rủi ro hạn chế. Do vậy, Ủy ban Chứng khoán nhà nước đang nghiên cứu đối tượng phát hành trái phiếu riêng lẻ, hướng tới nhà đầu tư tổ chức chuyên nghiệp để tăng cường tính chuyên nghiệp, đánh giá rủi ro. Ủy ban cũng sẽ tăng cường hoạt động các quỹ, khuyến khích mở thêm các quỹ. Chúng tôi kỳ vọng, các quy định sửa đổi sẽ được Quốc hội thông qua vào tháng 10/2025 và có hiệu lực từ ngày 1/1/2025”, ông Thu cho biết.

Thực tế, không có sản phẩm tài chính nào không có rủi ro, chỉ là ít hay nhiều mà thôi. Mỗi nhà đầu tư dựa theo kiến thức của mình cần xác lập khẩu vị rủi ro riêng. Việc xây dựng cơ chế để đảm bảo tất cả nhà đầu tư có kiến thức chuyên nghiệp là rất khó.

Trong giai đoạn hiện nay, cơ quan quản lý phải xây dựng chính sách có mục tiêu, phù hợp bối cảnh, có khuôn khổ bảo vệ lợi ích nhà đầu tư cá nhân một cách hợp lý, chứ không thể bảo vệ hoàn toàn.

Ông Đỗ Ngọc Quỳnh, Tổng thư ký Hiệp hội Thị trường trái phiếu Việt Nam

Trên thực tế, rủi ro với TPDN không hẳn do nhà đầu tư yếu kém trong khâu đánh giá, thẩm định về dự án, về doanh nghiệp phát hành, mà nhiều khi còn do yếu tố khách quan. Đôi khi, một trái phiếu phát hành có phương án kinh doanh tốt, song nếu gặp rủi ro thị trường thì nhà phát hành cũng không thể thanh toán đúng hạn.

Không chỉ TPDN, mà phải hiểu là không có kênh đầu tư nào an toàn tuyệt đối. Tuy vậy, giảm dần tỷ trọng nhà đầu tư cá nhân tham gia đầu tư TPDN riêng lẻ là một hướng đi đúng.

“Kinh nghiệm các nước trên thế giới và thực tế Việt Nam cho thấy, không nên khuyến khích nhà đầu tư cá nhân mua trái phiếu riêng lẻ. Đây là kênh mà Chính phủ phải ‘nắn’, nếu không sẽ để lại hậu quả lớn. Thay vào đó, cần có cơ chế thu hút các nhà đầu tư tổ chức”, ông Nguyễn Quang Thuân, Tổng giám đốc FiinRatings đề nghị. 

Liên quan tới vấn đề giáo dục kiến thức tài chính cho nhà đầu tư cá nhân, TS. Cấn Văn Lực, chuyên gia kinh tế cho rằng, nhận thức và mức độ hiểu biết của nhà đầu tư chứng khoán nói chung và TPDN nói riêng còn hạn chế, dẫn đến dễ xảy ra tâm lý đám đông, đầu tư chỉ quan tâm đến lãi suất, bất chấp rủi ro.

“Các nhà đầu tư cá nhân cần trau dồi kiến thức, kỹ năng quản lý tài chính cá nhân, nhất là về các sản phẩm đầu tư, quy định của pháp luật về thị trường chứng khoán và thị trường TPDN, tìm hiểu đầy đủ thông tin về tổ chức phát hành; có thể thông qua nhà đầu tư tổ chức để đưa ra quyết định đầu tư đúng đắn”, ông Lực khuyến cáo.