Ủy ban Kinh tế - Xã hội Châu Á - Thái Bình Dương (ESCAP) khẳng định rằng, ô nhiễm không khí là thách thức môi trường nghiêm trọng nhất đối với sức khỏe con người hiện nay.

Mỗi năm, khoảng 7 triệu ca tử vong sớm trên toàn cầu có liên quan đến chất lượng không khí kém, và khu vực Châu Á - Thái Bình Dương đang gánh chịu hậu quả nặng nề nhất với khoảng 70% số ca tử vong.

Theo thống kê, hơn 4 tỷ người trong khu vực này, chiếm tới 92% dân số, đang hít thở bầu không khí ô nhiễm vượt xa ngưỡng an toàn do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) quy định. Tình trạng này không chỉ làm suy giảm tuổi thọ mà còn đe dọa nền tảng phát triển kinh tế - xã hội bền vững của toàn khu vực.

Báo cáo "Không khí sạch cho Hà Nội: Những biện pháp khả thi" do Ngân hàng Thế giới công bố năm 2022 tiếp tục làm rõ mức độ nghiêm trọng của ô nhiễm không khí tại Thủ đô. Dữ liệu cho thấy nồng độ bụi mịn PM2.5 thường xuyên vượt xa ngưỡng an toàn của cả quy chuẩn quốc gia lẫn khuyến nghị của WHO.

Đáng chú ý, Hà Nội chỉ kiểm soát được khoảng 1/3 lượng bụi mịn phát sinh trong nội đô; phần lớn đến từ các tỉnh lân cận vùng đồng bằng sông Hồng và thậm chí từ bên ngoài lãnh thổ Việt Nam.

Vì vậy, chỉ những nỗ lực đơn lẻ trong phạm vi hành chính của thành phố sẽ không đủ để giải quyết tận gốc vấn đề. Một cơ chế hợp tác liên vùng là điều kiện tiên quyết để đạt được kết quả thực chất.

Theo báo cáo, các nguồn phát thải chính bao gồm: Công nghiệp và làng nghề (35%), giao thông (25%), nông nghiệp (20%) và sinh hoạt dân cư (10%).

Cấu trúc nguồn thải đa dạng và phân tán này cho thấy không thể giải quyết bài toán ô nhiễm bằng một biện pháp duy nhất. Dự báo đến năm 2030 cho thấy nếu không có chính sách cải cách mạnh mẽ, nồng độ bụi mịn ở Hà Nội có thể đạt 60 μg/m³, gấp đôi quy chuẩn quốc gia và gấp nhiều lần mức an toàn của WHO.

PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ, Phó viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp.

PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ, Phó viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp, nguyên nhân chính dẫn đến ô nhiễm không khí xuất phát từ các hoạt động kinh tế và sinh hoạt hằng ngày.

Việc đốt nhiên liệu hóa thạch và sinh khối trong nhà máy điện, phương tiện giao thông, sản xuất công nghiệp là nguồn phát thải lớn. Ngành nông nghiệp cũng góp phần không nhỏ, đặc biệt là thông qua việc đốt phụ phẩm sau mùa vụ và sử dụng phân bón thiếu hiệu quả.

Trong đời sống dân sinh, hàng triệu hộ gia đình vẫn sử dụng củi, than và nhiên liệu rắn để nấu nướng và sưởi ấm, khiến họ tiếp xúc thường xuyên với khí độc, dẫn đến khoảng 3,8 triệu ca tử vong sớm mỗi năm do ô nhiễm không khí trong nhà, một mối đe dọa âm thầm nhưng dai dẳng, đặc biệt với nhóm yếu thế như phụ nữ, trẻ em và người cao tuổi.

Trong số các tác nhân gây hại, bụi mịn PM2.5 được đặc biệt quan tâm do khả năng xâm nhập sâu vào hệ hô hấp và tuần hoàn, gây ra nhiều bệnh lý nghiêm trọng như viêm phổi, hen suyễn, đột quỵ và bệnh tim mạch.

Bên cạnh đó, ôzôn tầng mặt đất, oxit nitơ, các-bon đen và mêtan không chỉ ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe mà còn thúc đẩy quá trình biến đổi khí hậu, tạo nên một vòng xoáy bất lợi cho cả môi trường và con người.

Tác động của ô nhiễm không khí lan rộng trên nhiều lĩnh vực. Về kinh tế, theo ước tính năm 2019, chi phí do bệnh tật, tử vong sớm và giảm năng suất lao động gây ra bởi ô nhiễm không khí đã lên đến 8.100 tỷ USD, tương đương 6,1% GDP toàn cầu.

Về mặt xã hội, các nhóm dễ tổn thương như trẻ em, phụ nữ, người già và người nghèo thường sống trong môi trường kém an toàn, ít khả năng tiếp cận các biện pháp bảo vệ sức khỏe.

Ô nhiễm không khí cũng ảnh hưởng đến an ninh lương thực khi ôzôn làm giảm năng suất cây trồng như lúa mì, đậu nành và ngô, những nguồn lương thực thiết yếu cho hàng trăm triệu người. ESCAP nhấn mạnh rằng chỉ có giải pháp tổng thể và hợp tác khu vực mới có thể đối phó hiệu quả với thách thức này.

Theo Phó viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp, ô nhiễm không khí không dừng lại ở biên giới quốc gia, do đó việc hài hòa tiêu chuẩn, chia sẻ dữ liệu quan trắc, áp dụng công nghệ hiện đại và tăng cường năng lực giám sát là những bước đi then chốt.

Vậy nên chuyên gia này cho rằng, các quốc gia cần đẩy mạnh chuyển dịch năng lượng sang các nguồn tái tạo như gió, mặt trời, thủy điện; xây dựng hệ thống giao thông công cộng sạch; quản lý chất thải thông minh và phát triển quy hoạch đô thị xanh.

Ngành nông nghiệp cần áp dụng mô hình canh tác bền vững, hạn chế đốt rơm rạ và tận dụng chất thải để sản xuất năng lượng sinh học. Đồng thời, nâng cao nhận thức cộng đồng và khuyến khích hành vi thân thiện với môi trường là yếu tố quyết định thành công lâu dài của các giải pháp chống ô nhiễm.

Tại Việt Nam, báo cáo của UNICEF cảnh báo về một viễn cảnh đáng lo ngại khi chất lượng không khí tại các đô thị lớn như Hà Nội đang ở mức báo động đỏ.

Không khí ô nhiễm không còn là vấn đề môi trường đơn thuần mà đã trở thành cuộc khủng hoảng y tế công cộng. Trẻ em là nhóm dễ bị tổn thương nhất khi phải hít thở bầu không khí độc hại hằng ngày, dẫn đến nguy cơ mắc các bệnh về hô hấp, ảnh hưởng đến phát triển thể chất và trí tuệ.

Thậm chí, tác động còn bắt đầu ngay từ trong thai kỳ khi phụ nữ mang thai tiếp xúc với không khí ô nhiễm, làm tăng nguy cơ sinh non, sinh con nhẹ cân và khiến thế hệ trẻ đối mặt với nhiều bất lợi về sức khỏe và học tập sau này.

Nguyên nhân cốt lõi đến từ mô hình phát triển kinh tế phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Nhiên liệu than và dầu vẫn chiếm tỷ trọng lớn trong sản xuất điện. Giao thông đô thị với hàng chục triệu xe máy, ô tô cũ kỹ thải ra khói độc hại hàng ngày. Khu công nghiệp và công trường xây dựng không ngừng tạo ra bụi mịn.

Các tập quán đốt rác và rơm rạ sau mùa vụ, đặc biệt ở khu vực nông thôn, tiếp tục diễn ra phổ biến do thiếu biện pháp thay thế và kiểm soát. Ô nhiễm trong nhà, từ việc nấu ăn bằng củi, than và thói quen hút thuốc, càng làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh, nhất là với phụ nữ và trẻ nhỏ.

Trước thực trạng đó, UNICEF kêu gọi hành động khẩn cấp ở cả cấp độ cá nhân và chính sách. Theo đó, người dân cần chủ động bảo vệ sức khỏe bằng cách theo dõi chỉ số chất lượng không khí, hạn chế tiếp xúc trong những ngày ô nhiễm nặng, sử dụng khẩu trang chuyên dụng và trang bị máy lọc không khí khi có điều kiện.

Về mặt chính sách, Việt Nam cần từng bước thoát khỏi sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, đầu tư mạnh mẽ vào năng lượng tái tạo, giao thông xanh và điện hóa phương tiện. Tập quán đốt rác, rơm rạ cần bị loại bỏ thông qua chế tài nghiêm minh và hỗ trợ kỹ thuật cho nông dân.

Đặc biệt, nhóm đối tượng dễ bị tổn thương như trẻ em cần được bảo vệ với mức ưu tiên cao nhất. Trường học, bệnh viện và trung tâm y tế nên được trang bị hệ thống lọc không khí đạt chuẩn.

Cùng với đó, hệ thống quan trắc chất lượng không khí cần được mở rộng, hiện đại hóa để cung cấp thông tin minh bạch, kịp thời cho người dân. Mỗi công dân cần nhận thức rõ ràng rằng quyền được hít thở không khí sạch là một quyền cơ bản, qua đó chung tay xây dựng môi trường sống an toàn hơn cho thế hệ tương lai.

Ngoài ra, cần hành động tập trung vào bốn trụ cột như giảm phát thải trong công nghiệp và năng lượng bằng cách kiểm soát chặt nhà máy nhiệt điện và loại bỏ lò hơi, lò đốt than tại làng nghề;

Đồng thời điện hóa phương tiện giao thông, áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt và cải thiện hạ tầng giao thông công cộng; chấm dứt đốt rơm rạ, cải thiện quản lý phân bón và tận dụng phụ phẩm nông nghiệp; nâng cao hiệu quả thu gom, phân loại và tái chế chất thải sinh hoạt, kèm theo lệnh cấm đốt rác ngoài trời.

Theo PGS-TS.Nguyễn Đình Thọ, ô nhiễm không khí là vấn đề phức tạp, mang tính hệ thống và cần được giải quyết bằng một chiến lược đa ngành, đa cấp.

Việc bảo đảm chất lượng không khí không chỉ là mục tiêu môi trường, mà còn là yếu tố sống còn cho sức khỏe cộng đồng và sự phát triển bền vững. Để đạt được bầu không khí trong lành vào năm 2030, các giải pháp phải toàn diện, phối hợp đồng bộ và kiên định từ Trung ương đến địa phương, từ chính phủ đến người dân.