Các doanh nghiệp Việt sẽ được đặt hàng, giao nhiệm vụ thực hiện nhiều dịch vụ, hàng hóa phục vụ ngành đường sắt.

Sân chơi lớn

Sau 6 tháng khẩn trương nghiên cứu, tham vấn rộng rãi ý kiến của các hiệp hội ngành nghề và các doanh nghiệp hàng đầu trong lĩnh vực đường sắt và cơ khí chế tạo, đầu tuần này, Bộ Xây dựng đã có Tờ trình số 133/TTr-BXD gửi Thủ tướng Chính phủ về Dự thảo Quyết định của Thủ tướng ban hành Danh mục dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt được giao nhiệm vụ hoặc đặt hàng cho tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam (Danh mục).

Theo đó, Danh mục được Bộ Xây dựng trình người đứng đầu Chính phủ phê duyệt gồm 4 nhóm: phương tiện giao thông đường sắt; hệ thống thông tin, hệ thống tín hiệu đường sắt; ray, ghi, phụ kiện liên kết; hệ thống cấp điện sức kéo đường sắt.

Các nhóm dịch vụ, hàng hóa này tiếp tục được chia thành 15 dịch vụ, hàng hóa thiết yếu mà các doanh nghiệp Việt Nam có thể được Nhà nước đặt hàng hoặc giao nhiệm vụ. Nếu chiểu theo lộ trình xây dựng các tuyến đường sắt trong vòng 5 - 10 năm tới, tổng giá trị của các dịch vụ, hàng hóa này có thể lên tới 15 - 20 tỷ USD.

Cơ quan chủ trì soạn thảo khẳng định, các nhóm hàng hóa, dịch vụ được xem xét trên cơ sở năng lực đáp ứng của doanh nghiệp trong nước, hướng tới các doanh nghiệp thuộc nhóm ngành công nghiệp cơ khí - chế tạo, sản xuất thiết bị điện - điện tử, sản xuất - lắp ráp phương tiện, công nghệ thông tin, điện - năng lượng.

Một số tập đoàn lớn như Viettel, VNPT, VinFast, Trường Hải (THACO), Thành Công, Hòa Phát, FPT, Công ty Xe lửa Gia Lâm... có thể quan tâm, tham gia nghiên cứu, đầu tư sản xuất và phát triển sản phẩm, dịch vụ công nghiệp đường sắt.

Hiện mạng lưới đường sắt quốc gia Việt Nam gồm 7 tuyến chính và 12 tuyến nhánh, với tổng chiều dài 2.703 km. Ngành công nghiệp đường sắt với hạt nhân là Tổng công ty Đường sắt Việt Nam tuy đã đạt được một số kết quả nhất định, nhưng chủ yếu trong lĩnh vực bảo trì, sửa chữa phương tiện vận tải tốc độ thấp và sản xuất, chế tạo vật tư, thiết bị cơ khí đơn giản, lạc hậu.

Đối với lĩnh vực đường sắt đô thị, cả 3 tuyến gồm Cát Linh - Hà Đông, Nhổn - Ga Hà Nội và Bến Thành - Suối Tiên hiện đã lần lượt đưa vào khai thác, song vẫn đang trong giai đoạn bảo hành hoặc chưa phát sinh nhu cầu thay thế thiết bị.

Mặc dù có tới 35 cơ sở tham gia sản xuất trong ngành, nhưng phần lớn máy móc, linh kiện, thiết bị vẫn phải nhập khẩu. Ngành công nghiệp đường sắt trong nước nhìn chung còn thiếu tính đồng bộ, công nghệ lạc hậu, chưa đủ năng lực tham gia chế tạo, sản xuất thiết bị cho các dự án đường sắt điện khí hóa; đồng thời còn thiếu trang thiết bị, công nghệ và nguồn nhân lực chuyên sâu phục vụ cho lĩnh vực này.

Theo ông Nguyễn Danh Huy, Thứ trưởng Bộ Xây dựng, danh mục này sẽ là căn cứ để các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền thực hiện giao nhiệm vụ hoặc đặt hàng sản phẩm, dịch vụ công nghiệp đường sắt cho doanh nghiệp Việt Nam.

“Đây là tiền đề để doanh nghiệp trong nước yên tâm, chủ động nghiên cứu, đầu tư, nâng cao năng lực thiết kế, chế tạo, sản xuất, tăng dần tỷ lệ nội địa hóa; trước mắt tập trung vào các nhóm sản phẩm có nhu cầu thị trường lớn, phù hợp với năng lực công nghệ, trình độ sản xuất và nguồn nhân lực trong nước, đặc biệt là vật tư, thiết bị, phụ tùng đường sắt”, ông Huy nhấn mạnh.

Thứ trưởng Nguyễn Danh Huy cho biết thêm, việc ban hành Danh mục cũng góp phần tạo nền tảng để doanh nghiệp Việt chủ động tham gia sâu vào chuỗi cung ứng trong nước, từng bước làm chủ công nghệ, phát triển công nghiệp đường sắt bền vững, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh.

Trong trường hợp được phê duyệt, Bộ Xây dựng sẽ chủ trì, phối hợp với Bộ Công thương và các cơ quan liên quan tổ chức phổ biến rộng rãi Danh mục, đồng thời giới thiệu nhu cầu thị trường, yêu cầu về tiêu chí lựa chọn để thu hút các tổ chức, doanh nghiệp quan tâm, tham gia nghiên cứu, đầu tư sản xuất và phát triển sản phẩm, dịch vụ công nghiệp đường sắt trong nước.

“Các cơ quan, tổ chức có thẩm quyền căn cứ Danh mục được ban hành để quyết định phương thức thực hiện, lựa chọn nhà cung cấp phù hợp theo tiêu chí quy định của Chính phủ về giao nhiệm vụ, đặt hàng và lựa chọn doanh nghiệp Việt Nam”, Tờ trình số 133 nêu rõ.

Các doanh nghiệp Việt sẽ được đặt hàng, giao nhiệm vụ thực hiện nhiều dịch vụ, hàng hóa phục vụ ngành đường sắt

Bài học về phát triển công nghiệp đường sắt tự chủ

Cùng với việc xây dựng Danh mục, Bộ Xây dựng cũng đang khẩn trương hoàn thiện Dự thảo Nghị định quy định việc giao nhiệm vụ, đặt hàng và tiêu chí lựa chọn tổ chức, doanh nghiệp Việt Nam được giao nhiệm vụ, đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt.

Được biết, hệ thống pháp luật hiện chưa có quy định về việc giao nhiệm vụ, đặt hàng cung cấp dịch vụ, hàng hóa công nghiệp đường sắt sử dụng vốn ngân sách ngoài chi thường xuyên. Các văn bản hiện hành như Nghị định số 32/2019/NĐ-CP về giao nhiệm vụ, đặt hàng hoặc đấu thầu cung cấp sản phẩm, dịch vụ công sử dụng ngân sách nhà nước từ nguồn chi thường xuyên và Nghị định số 98/2025/NĐ-CP về quản lý, sử dụng tài sản công chỉ điều chỉnh đối với chi thường xuyên hoặc quản lý tài sản công, chưa bao quát đầu tư phát triển.

Do thiếu quy định phù hợp, việc giao nhiệm vụ hoặc đặt hàng doanh nghiệp trong nước hầu như chưa thể triển khai, khiến phần lớn hàng hóa, thiết bị công nghiệp đường sắt phải nhập khẩu, làm gia tăng sự lệ thuộc vào công nghệ nước ngoài, không tạo được thị trường đủ lớn để doanh nghiệp Việt Nam đầu tư, tiếp nhận công nghệ và phát triển sản xuất trong nước. Điều này hạn chế cơ hội phát triển công nghiệp đường sắt Việt Nam, đồng thời chưa phù hợp với chủ trương, chính sách lớn của Đảng và Nhà nước về phát triển công nghiệp quốc gia tự chủ, hiện đại và bền vững.

Trong báo cáo gửi Chính phủ vào giữa tháng 10/2025, Bộ Xây dựng cho biết, cơ quan chủ trì soạn thảo Nghị định đã cơ bản xây dựng xong bộ tiêu chí lựa chọn nhà cung cấp.

Theo đó, quy định về năng lực tài chính của các đơn vị được lựa chọn đặt hàng hoặc giao nhiệm vụ được xây dựng theo hướng chặt chẽ, bảo đảm lựa chọn được các doanh nghiệp có tiềm lực thực sự, đủ khả năng tiếp cận công nghệ đường sắt tiên tiến, đóng vai trò nòng cốt, dẫn dắt công nghiệp trong nước, tham gia sâu vào chuỗi cung ứng sản phẩm công nghiệp đường sắt, từng bước làm chủ công nghệ, hướng tới xây dựng thương hiệu quốc gia trong lĩnh vực này.

Cụ thể, Bộ Xây dựng đề xuất, nhà cung cấp phải có tài sản ròng không âm, chứng minh được năng lực thu xếp vốn chủ sở hữu, huy động vốn vay và các nguồn hợp pháp khác để bảo đảm thực hiện nhiệm vụ được giao.

Doanh nghiệp hoạt động trên 3 năm, phải có doanh thu bình quân 3 năm gần nhất từ 8.000 tỷ đồng trở lên; doanh nghiệp dưới 3 năm phải có vốn điều lệ tối thiểu 3.000 tỷ đồng. Các mức này được tham chiếu theo Tổng công ty Đường sắt Việt Nam, doanh nghiệp nhà nước duy nhất hiện nay trong lĩnh vực đường sắt.

Trường hợp có vốn đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp phải bảo đảm tối thiểu 35% vốn điều lệ thuộc sở hữu nhà đầu tư trong nước, nhằm giữ vai trò quyết định trong hoạt động và đảm bảo doanh nghiệp Việt Nam được tiếp cận, tiếp nhận và làm chủ công nghệ từ đối tác nước ngoài.

Kinh nghiệm tại Hàn Quốc cho thấy, khi triển khai dự án đường sắt tốc độ cao, chính phủ nước này đã giao Tập đoàn Hyundai Rotem tiếp nhận công nghệ, sản xuất phương tiện và hệ thống tín hiệu phục vụ dự án. Nếu như vào năm 1999, vốn điều lệ của Rotem là 175 tỷ won (khoảng 3.552 tỷ đồng) thì nhờ tham gia vào dự án đường sắt tốc độ cao, đến năm 2024, con số này đã tăng lên 2.009 tỷ won (khoảng 40.784 tỷ đồng).

Tập đoàn Rotem hiện sản xuất đồng bộ đầu máy, toa xe, hệ thống tín hiệu cho đường sắt đô thị, quốc gia và tốc độ cao; nằm trong top 10 nhà sản xuất tàu toàn cầu (gần 2% thị phần) và xếp thứ 3 thế giới về đường sắt đô thị (gần 14%), chỉ sau Bombardier và Alstom.

Đây là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả của cơ chế giao nhiệm vụ gắn với chuyển giao công nghệ, hình thành doanh nghiệp chủ lực trong ngành công nghiệp đường sắt.

“Đối với các doanh nghiệp quy mô nhỏ hơn, Dự thảo Nghị định cho phép tham gia một hoặc một số cấu phần của hàng hóa, dịch vụ công nghiệp đường sắt với vai trò đối tác phụ trợ, tạo nền tảng hình thành chuỗi công nghiệp hỗ trợ trong nước, thúc đẩy phát triển toàn diện ngành công nghiệp đường sắt Việt Nam”, lãnh đạo Bộ Xây dựng chia sẻ.