Một chính sách thuế được thiết kế đúng có thể tạo ra khác biệt cho cả một thế hệ. Với lộ trình tăng thuế thuốc lá từ 2027 đến 2031, Việt Nam kỳ vọng sẽ giúp hàng triệu người từ bỏ thuốc lá, giảm mạnh gánh nặng bệnh tật và tạo nguồn lực mới cho y tế. Đây là một cuộc đầu tư lâu dài, không chỉ vào ngân sách quốc gia, mà vào sức khỏe và tương lai của chính mỗi người dân.

Một chính sách thuế được thiết kế đúng có thể tạo ra khác biệt cho cả một thế hệ.

Tại Việt Nam, thuốc lá từ lâu đã được xác định là mối nguy lớn đối với sức khỏe cộng đồng. Với hơn 15 triệu người đang hút thuốc và mỗi năm có trên 100.000 ca tử vong liên quan đến thuốc lá, hệ lụy từ thói quen tiêu dùng độc hại này không chỉ dừng lại ở con số thương vong, mà còn kéo theo gánh nặng chi phí y tế, suy giảm năng suất lao động và những tổn thất vô hình về kinh tế - xã hội.

Trước thực trạng đó, việc cải cách chính sách thuế thuốc lá không chỉ mang ý nghĩa về mặt tài chính mà còn là hành động chiến lược nhằm bảo vệ sức khỏe người dân và tương lai phát triển bền vững của quốc gia.

Tháng 6/2025, Quốc hội Việt Nam đã thông qua những sửa đổi quan trọng đối với Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt, đánh dấu bước ngoặt trong chính sách kiểm soát thuốc lá.

Theo đó, bên cạnh mức thuế theo tỷ lệ phần trăm dựa trên giá bán sản phẩm như trước đây, Việt Nam đã bổ sung thêm hình thức đánh thuế tuyệt đối, thuế tính theo số lượng sản phẩm, đồng thời xây dựng lộ trình tăng thuế hàng năm từ năm 2027 đến 2031.

Đây không chỉ là một biện pháp điều chỉnh thuế, mà còn là thông điệp mạnh mẽ khẳng định cam kết của Việt Nam trong việc giảm thiểu tác hại của thuốc lá, đặc biệt đối với thanh thiếu niên.

Tác động tích cực của những cải cách này đã được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tại Việt Nam phân tích và công bố thông qua mô hình TaXSim, công cụ mô phỏng chính sách thuế thuốc lá.

Theo mô hình này, các điều chỉnh thuế mới sẽ giúp khoảng 2,1 triệu người Việt Nam bỏ thuốc hoặc không bắt đầu hút thuốc vào năm 2031, đồng thời có thể ngăn ngừa tới 700.000 ca tử vong sớm trong những thập kỷ tới.

Ngoài ra, dự kiến đến năm 2031, nguồn thu ngân sách từ thuế thuốc lá sẽ tăng thêm 24.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương khoảng 910 triệu đô la Mỹ, nguồn lực đáng kể để tái đầu tư vào y tế và các chương trình phát triển quốc gia.

Thuốc lá vốn là sản phẩm gây nghiện, nhưng giá thành lại đang ở mức rất thấp tại Việt Nam, khiến khả năng tiếp cận của người dân, đặc biệt là thanh thiếu niên trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết.

Trong khi đó, các nghiên cứu cho thấy nhóm tuổi vị thành niên và thanh niên cực kỳ nhạy cảm với biến động giá chỉ cần giá thuốc lá tăng 10%, mức tiêu dùng trong nhóm này có thể giảm tới 10% hoặc hơn.

Như vậy, việc tăng thuế thuốc lá không chỉ giúp giảm tiêu dùng một cách nhanh chóng và hiệu quả, mà còn tạo ra “rào cản tài chính” ngăn chặn làn sóng nghiện thuốc trong thế hệ trẻ – một bước đi quan trọng trong chiến lược bảo vệ nguồn nhân lực tương lai của đất nước.

WHO và Ngân hàng Thế giới đều khẳng định rằng thuế thuốc lá là biện pháp can thiệp y tế công cộng hiệu quả nhất với chi phí thấp nhất. Thống kê từ các quốc gia cho thấy, việc tăng thuế đóng góp từ 50% đến 60% hiệu quả trong tổng thể các biện pháp kiểm soát thuốc lá.

Bên cạnh lợi ích về sức khỏe, việc kiểm soát tiêu dùng thuốc lá còn mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt. Tỷ lệ hút thuốc cao ở người trưởng thành là nguyên nhân chính gây mất năng suất lao động, tăng chi phí y tế và làm chậm tiến trình phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, chi phí kinh tế do hút thuốc hiện được ước tính lên tới 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương khoảng 1,1% GDP quốc gia.

Tác động tiêu cực của thuốc lá không chỉ dừng lại ở người hút mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến những người xung quanh – đặc biệt là phụ nữ và trẻ em thông qua khói thuốc thụ động. Khi ngân sách các hộ gia đình thu nhập thấp bị cắt xén để chi cho thuốc lá thay vì đầu tư vào giáo dục, dinh dưỡng hay chăm sóc sức khỏe, hậu quả là sự tái sản sinh vòng luẩn quẩn của nghèo đói và bệnh tật.

Chính vì vậy, việc Việt Nam chủ động cải cách thuế thuốc lá không chỉ nhận được sự đánh giá cao từ cộng đồng y tế quốc tế, mà còn trở thành nguồn cảm hứng cho các quốc gia khác trong khu vực và trên thế giới.

TS.Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam đã khẳng định, bước đi tiên phong này của Việt Nam là minh chứng cho cam kết mạnh mẽ trong việc bảo vệ sức khỏe người dân, và là tấm gương để các quốc gia khác học hỏi trong nỗ lực kiểm soát thuốc lá.

Trong hơn hai thập kỷ qua, Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc kiểm soát thuốc lá, từ ban hành Luật phòng chống tác hại của thuốc lá, tham gia Công ước Khung của WHO, cho đến các chương trình giáo dục cộng đồng.

Tuy nhiên, với đà giảm tỷ lệ hút thuốc còn chậm như hiện nay, nếu không có những chính sách đột phá như cải cách thuế, mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc trong Chiến lược quốc gia đến năm 2030 sẽ rất khó đạt được.

Việt Nam đang phải chịu gánh nặng y tế và kinh tế khổng lồ do thuốc lá gây ra. Chi phí y tế và thiệt hại kinh tế do bệnh tật và tử vong sớm liên quan đến sử dụng thuốc lá hàng năm ở Việt Nam ước tính lên tới 108 nghìn tỷ đồng (khoảng 4,5 tỷ USD), tương đương 1,14% GDP mỗi năm. 

Ngoài khía cạnh y tế, tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao ở nam giới và tập trung trong nhóm 15-55 tuổi làm suy yếu lực lượng lao động, dẫn đến tổn thất về năng suất và sản lượng của nền kinh tế.

Theo nghiên cứu của Hội Khoa học Kinh tế Y tế, hàng năm, chi phí gián tiếp do bệnh tật, tử vong gây ra từ việc sử dụng thuốc lá tại Việt Nam làm mất đi tổng cộng 21,7 triệu giờ lao động. Vấn đề này sẽ trở lên nghiêm trọng trong 10-20 năm tới khi đa số những người hút thuốc hiện nay bắt đầu hứng chịu những tác động bất lợi về sức khoẻ từ hành vi sử dụng thuốc lá.

Theo Ths.Nguyễn Tuấn Lâm, đại diện Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tại Việt Nam, một trong những nguyên nhân chính khiến cho tỷ lệ sử dụng thuốc lá giảm chậm tại Việt Nam là giá thuốc lá hiện đang quá rẻ, do thuế thuốc lá còn thấp.

Theo báo cáo của WHO, năm 2022, tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá của Việt Nam chỉ đạt 36%, thấp hơn so với trung bình của nhóm quốc gia có thu nhập trung bình (59%), và thuộc nhóm có mức thuế thấp nhất trong khu vực ASEAN, khiến giá thuốc lá ngày càng trở nên dễ tiếp cận, ngay cả nhóm chưa có thu nhập như trẻ em cũng dễ tiếp cận.