Đầu tháng 12/2020, trên mạng xã hội (MXH) lan truyền thông tin về việc phát hiện 9 loại sữa bột ở Việt Nam chứa chất gây ung thư mà trẻ em uống hàng ngày. Trong bài viết có minh họa hình một số sản phẩm sữa bột của các thương hiệu sữa trong và ngoài nước. Thông tin này khiến nhiều gia đình đang nuôi con nhỏ hoang mang.

Trong một báo cáo Lắng nghe Mạng xã hội (Social Media Listening) hằng ngày, doanh nghiệp A bất ngờ phát hiện một số bài viết có nội dung xuyên tạc, bóp méo sự thật với chủ đề “Chính thức công bố phát hiện 9 loại sữa bột ở Việt Nam chứa chất gây ung thư trẻ em uống hàng ngày” được đăng trên các website ẩn danh. Những bài viết này thu hút hàng chục ngàn người tương tác và chia sẻ trên MXH. Bài viết sử dụng hình ảnh một số sản phẩm, trong đó có sản phẩm của doanh nghiệp A.

Phản ứng của những người đọc phía dưới các post chia sẻ bài viết là sự lo âu, sợ hãi, tức giận. Rất nhiều người kêu gọi tẩy chay các nhãn sữa có trong ảnh minh họa của bài viết. Nguy hiểm hơn là, các bài này được chia sẻ rộng rãi từ người này sang người khác thông qua các ứng dụng...

Sau đó, trong nhiều ngày, doanh nghiệp A liên tiếp nhận được nhiều cuộc gọi và tin nhắn của người tiêu dùng yêu cầu phải có trả lời chính thức về vấn đề an toàn của sản phẩm.

Thông tin được truyền tai nhau và tại các cửa hàng bán lẻ, siêu thị đã có tình trạng người tiêu dùng chuyển sang mua các nhãn sữa khác.

Sự thật của câu chuyện là gì?

Trước đó 4 tháng, ngày 17/8/2020, Hội đồng Người tiêu dùng Hồng Kông công bố kết quả nghiên cứu về an toàn, chất lượng dinh dưỡng trong các sản phẩm dinh dưỡng công thức trên trang tin điện tử. Kết quả cho biết, đã phát hiện 15 mẫu sản phẩm dinh dưỡng công thức có chứa 3-Monochloropropane-1,2-diol (3-MCPD) và 9 mẫu có chứa glycidyl este (GE).

Trước tình hình này, Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) đã liên lạc với đầu mối Hệ thống các Cơ quan an toàn thực phẩm quốc tế của Hồng Kông. Ngày 21/8/2020, trên trang web của Cục An toàn thực phẩm cũng đã đăng tải thông tin chính thức.

Thông báo nêu rõ, theo Lượng ăn vào hàng tuần tạm thời chịu đựng được (PTWI) do Ủy ban hỗn hợp Các chuyên gia FAO/WHO về phụ gia thực phẩm (JECFA) xây dựng đối với 3-MCPD, thì lượng 3-MCPD được phát hiện trong nghiên cứu của Hội đồng Người tiêu dùng Hồng Kông đều thấp hơn PTWI khi sử dụng sản phẩm theo hướng dẫn trên nhãn. Đồng thời, tất cả GE được phát hiện trong các sản phẩm dinh dưỡng công thức trong báo cáo của Hội đồng Người tiêu dùng Hồng Kông đều đạt tiêu chuẩn của EU.

Mặc dù sự việc nói trên xảy ra tại Hồng Kông từ tháng 8/2020, nhưng thông tin bị sửa đổi và đăng lại trên các website ẩn danh, không rõ nguồn gốc. Ngoài chuyện sự việc bị thay đổi từ Hồng Kông thành Việt Nam, các bài viết này sử dụng hình ảnh các sản phẩm sữa bột của một số thương hiệu trong và ngoài nước đang lưu hành trên thị trường để minh họa.

Thực tế, đây là hình ảnh được lấy từ một bài đăng trên một website khác từ năm 2016 nói về các loại sữa phổ biến trên thị trường có thể dùng cho trẻ thiếu men G6PD, không liên quan đến sự việc xảy ra ở Hồng Kông.

Những thông tin không chính xác kết hợp với hình ảnh các sản phẩm minh họa sai lệch trên các website ẩn danh này đã tạo sự hoang mang, lo lắng, bất an đối với các bậc cha mẹ.

Về bản chất, đây là thông tin xuyên tạc (disinformation). Thông tin xuyên tạc là loại thông tin được chủ ý tạo ra với mục đích xấu nhằm gây ảnh hưởng tới một thương hiệu, một con người, thậm chí cả một quốc gia.

Thông tin xuyên tạc ngày càng tinh vi hơn

Thời gian gần đây, bên cạnh sự ra đời của Luật An ninh mạng cùng các chế tài ngày càng nghiêm khắc đối với việc tung tin giả, thông tin thất thiệt, các nền tảng MXH đã thực hiện những biện pháp mạnh tay hơn trong việc ngăn chặn tin giả. Chính vì vậy, việc tung thông tin thất thiệt, tin giả ngày càng tinh vi và phức tạp hơn.

Trong trường hợp trên, dù doanh nghiệp A sử dụng công cụ quét thông tin trên MXH hằng ngày, việc phát hiện ra các thông tin xuyên tạc vẫn khá muộn, do các thông tin xuyên tạc này được “chế” rất chuyên nghiệp. Một số điểm cần lưu ý gồm:

Đường dẫn/tiêu đề bài viết được mã hóa với các ký tự đặc biệt để tránh bị các công cụ quét thông tin phát hiện hoặc bị báo cáo (report) do vi phạm quy tắc cộng đồng của các MXH hoặc Luật Sở hữu trí tuệ.

Ví dụ, bài viết “Chính thức công bố phát hiện 9 loại sữa bột ở Việt Nam chứa chất gây ung thư trẻ em uống hàng ngày” dựa trên sự kiện có thật, nhưng xảy ra ở một địa điểm khác và thời gian khác. Bài đã bị chỉnh sửa một vài nội dung khiến người đọc khó phát hiện; không nêu cụ thể tên nhãn hàng hay doanh nghiệp, nhưng lại sử dụng hình ảnh sản phẩm để minh họa. Việc sử dụng hình ảnh sẽ giúp nội dung xuyên tạc lọt qua các công cụ quét thông tin dễ dàng, do các công cụ hiện chỉ quét thông tin dựa trên các cụm từ khóa, chứ chưa thể quét thông tin bằng hình ảnh.

Các thông tin xuyên tạc được chia sẻ và khuếch tán thông qua ứng dụng nhắn tin cá nhân và các nhóm kín trên MXH, đặc biệt là các nhóm tập trung nhiều bà mẹ hoặc các nhóm bán hàng. Do đó, chúng không thể bị phát hiện bởi các công cụ quét thông tin thông thường. Đặc điểm của các bài viết dạng này thường có tiêu đề giật gân đánh vào sự tò mò, lo lắng hoặc tạo ra nỗi sợ hãi cho người đọc, nên chúng càng được chia sẻ, phát tán nhanh và rộng.

Các website đăng thông tin xuyên tạc được đặt trên máy chủ tại nước ngoài, ẩn danh, rất khó truy chính xác người chủ sở hữu thật. Các website được thiết kế dựa trên phần mềm mã nguồn mở WordPress với tên miền được mua lại từ kho tên miền cũ, không sử dụng do hết hạn đăng ký. Việc lập ra môt website như vậy thường chỉ mất khoảng 15 - 20 phút.

Vai trò của báo chí chính thống trong việc phòng, chống thông tin sai lệch và tin đồn

Với sự phát triển của công nghệ cũng như sự phụ thuộc ngày càng tăng của con người vào các MXH, chúng ta ngày càng trở nên dễ tổn thương bởi thông tin xuyên tạc/tin sai lệch. Các doanh nghiệp làm ăn chân chính là đối tượng chịu tác động tiêu cực lớn nhất của những thông tin thiếu kiểm chứng hoặc thông tin sai lệch. Trong nhiều trường hợp, những thông tin này được cố tình tung ra với mục đích gây thiệt hại, thậm chí là triệt hạ đối thủ kinh doanh và cũng không loại trừ trường hợp có sự tiếp tay của một số cơ quan báo chí.

Việc phòng, chống thông tin xuyên tạc/tin sai lệch nhắm vào các thương hiệu như trên không hề đơn giản. Các doanh nghiệp thường chỉ biết đến sự tồn tại của những thông tin này khi nó đã lan rộng. Lúc này, doanh nghiệp giống như người đang đứng ngoài sáng và chống đỡ sự tấn công từ trong bóng tối.

Việc cần làm ngay khi doanh nghiệp phát hiện thông tin xuyên tạc là cố gắng xác định càng nhanh càng tốt nguồn gốc phát tán thông tin, xác định đối tượng bị tác động cũng như mức độ ảnh hưởng của các thông tin này. Sau đó, doanh nghiệp cần nhanh chóng dùng các nguồn thông tin chính thống như truyền hình, các phương tiện truyền thông có uy tín để chuyển tải các thông tin chính thức, minh bạch, phản bác thông tin xuyên tạc, sai sự thật.

Trong các trường hợp như vậy, sự đồng hành và hỗ trợ doanh nghiệp trong việc xác minh, kiểm chứng, làm rõ thông tin và phản ánh chân thực sự việc sẽ giúp giảm thiệt hại cho doanh nghiệp, phòng tránh đổ vỡ không đáng có cũng như ảnh hưởng tới cuộc sống của nhiều lao động.

Cuối năm 2012, hàng ngàn người trồng chuối ở Quảng Ngãi lâm vào cảnh khốn đốn khi đặc sản chuối ở đây bị tẩy chay vì nghi ngờ có chất gây ung thư, phải đem cho bò ăn hoặc để thối ngoài vườn. Cùng với chuối, bưởi Việt Nam cũng từng bị khốn đốn vì những lý do tương tự. Thông tin ăn bưởi có nguy cơ ung thư bắt đầu từ tháng 7/2007, do BBC New và Daily Mail (Anh) đăng tải, dựa trên kết quả khảo sát của Đại học Nam California và Hawaii (Mỹ).

Mặc dù bưởi trong nghiên cứu là bưởi chùm ở một số nước châu Mỹ, không liên quan tới bưởi Việt Nam, nhưng cách thức đưa tin đã khiến người nông dân Việt rớt nước mắt, bao mùa bưởi bị thất thu oan uổng.

Đối với doanh nghiệp A, ngay sau khi phát hiện các thông tin xuyên tạc, doanh nghiệp đã làm việc với các cơ quan báo chí uy tín và các đơn vị có liên quan để đưa thông tin chính thức phản bác các thông tin sai sự thật. Thông tin này cũng được chia sẻ trên nhiều diễn đàn MXH, fanpage và gửi trực tiếp tới khách hàng. Kết quả là, người tiêu dùng đã hiểu rõ sự việc và tiếp tục ủng hộ nhãn hàng.

Câu chuyện nói trên là ví dụ cho thấy sự quan trọng, cấp thiết trong việc phòng, chống thông tin xuyên tạc/tin sai lệch cũng như vai trò quan trọng của báo chí chính thống.

Ngày nay, thông tin xuyên tạc không chỉ mang tính chất chính trị hoặc nhắm vào người nổi tiếng, mà còn được thiết kế nhằm tấn công vào các nhãn hàng, thương hiệu nhằm hạ thấp uy tín, hình ảnh và gây ảnh hưởng tới hoạt động kinh doanh bình thường của một doanh nghiệp.

Lời khuyên đối với doanh nghiệp là luôn lắng nghe MXH, quan sát động thái người tiêu dùng và khi phát hiện dấu hiệu của thông tin xuyên tạc, cần hành động nhanh, quyết đoán để ngăn chặn sự lan truyền các thông tin này, giảm thiểu tác động tiêu cực mà thông tin xuyên tạc tạo ra.

Đối với người sử dụng MXH, đừng nên thể hiện sự quan tâm đến người khác bằng cách chia sẻ các bài viết trên website không rõ nguồn gốc hoặc chưa được kiểm chứng. Khi tiếp xúc với tin tức trên MXH, không nên vội vã hùa theo, chia sẻ bài viết, hình ảnh. Trước khi muốn chuyển tiếp hoặc bình luận, mỗi người cần nhìn nhận, đánh giá chính xác, khách quan, kiểm chứng thông tin qua những nguồn khác nhau, bảo đảm thông tin tiếp nhận là đúng sự thật.

Bên cạnh đó, doanh nghiệp cần xây dựng các mối quan hệ chuyên nghiệp và đồng hành với các cơ quan báo chí chính thống để có thể nhận được những hỗ trợ kịp thời, giúp giảm thiểu những thiệt hại về uy tín, hình ảnh của doanh nghiệp chân chính cũng như cuộc sống của những người người lao động.