Theo đó, ngân sách công dân, nếu được thực hiện đồng bộ cả về chiều sâu và chiều rộng trên mọi miền đất nước, sẽ giúp xây dựng một nền tài chính công khai, trách nhiệm và tạo điều kiện để người dân không chỉ hưởng thụ thành quả phát triển mà còn có cơ hội tham gia đóng góp ngay từ giai đoạn lập dự toán ngân sách.

Trong bối cảnh cải cách tài chính công gắn với chuyển đổi xanh và phát triển bền vững, việc phổ biến ngân sách công dân ngày càng cần thiết để hướng tới một nền tài chính minh bạch và vì cộng đồng. Ảnh: Lê Toàn

Ngân sách nhà nước - tiền của người dân, phục vụ người dân

Ngân sách nhà nước là tổng thể các khoản thu chi tài chính do nhà nước quản lý để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và an ninh quốc phòng.  Do tài liệu ngân sách thường mang tính kỹ thuật, ngân sách công dân (NSCD) ra đời nhằm tóm lược thông tin bằng ngôn ngữ đơn giản, hình ảnh trực quan, giúp người dân dễ tiếp cận và hiểu rõ nguồn thu, chi tiêu và chính sách tài khóa.

Theo khảo sát của Tổ chức Đối tác Ngân sách Quốc tế (IBP) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), ngân sách công dân góp phần tăng sự tham gia của người dân, nâng cao hiệu quả chi tiêu công, củng cố niềm tin xã hội và thúc đẩy phát triển bền vững.

Tại Việt Nam, trong bối cảnh cải cách tài chính công gắn với chuyển đổi xanh và phát triển bền vững, việc phổ biến ngân sách công dân ngày càng cần thiết để hướng tới một nền tài chính minh bạch và vì cộng đồng.

“Ngân sách công dân” giúp người dân cùng giám sát và xây dựng tài chính công minh bạch. Ảnh: Shutterstock

Những bước đi tích cực của Việt Nam

Việt Nam đã có tiến bộ rõ rệt trong minh bạch ngân sách: Bộ Tài chính công bố báo cáo ngân sách công dân cấp quốc gia từ năm 2015, mở rộng nội dung từ 2019 thêm dự toán do Chính phủ trình Quốc hội và bổ sung báo cáo thu - chi theo quý từ 2022. Ở địa phương, số tỉnh công bố ngân sách công dân tăng từ 1 lên 26 (2018 đến 2022) theo khảo sát POBI.

Đầu năm 2024, trong một hội thảo tham vấn cộng đồng tại Lai Châu, cán bộ sở tài chính địa phương chia sẻ: "Chúng tôi đã công bố ngân sách công dân trên website tỉnh, nhưng nhiều năm liền không thấy có lượt truy cập". Tương tự tại Hà Giang, mặc dù thông tin dự toán ngân sách được niêm yết và gửi đến người dân, đa số họ không biết thông tin được công bố ở đâu và làm sao để tiếp cận. Ngân sách đã được công khai, nhưng vấn đề đặt ra là làm sao để người dân thực sự được tiếp cận và tham gia?

Năm 2023, Việt Nam đạt 51/100 điểm về minh bạch ngân sách và 19/100 điểm về sự tham gia công chúng. Dù cho thấy nỗ lực rõ ràng của Chính phủ, vẫn còn những điểm có thể cải thiện thêm: việc công bố NSCD chưa bắt buộc, thiếu tiêu chuẩn thống nhất và tham vấn người dân còn hạn chế, khiến nhiều địa phương triển khai mang tính hình thức.

Bài học từ kinh nghiệm quốc tế

Nhằm hỗ trợ Bộ Tài chính dự án tăng cường quản lý tài chính công tại Việt Nam, tài trợ bởi Liên minh châu Âu và chính phủ Đức thông qua GIZ, đã triển khai chuỗi hoạt động hỗ trợ bao gồm nghiên cứu thực trạng, kinh nghiệm quốc tế, hỗ trợ Vụ Ngân sách Nhà nước xây dựng các báo cáo ngân sách công dân từ năm 2022.

Nam Phi - Dân chủ hóa ngân sách qua đồ họa

Nam Phi thiết kế "People's Budget Guide" (Giới thiệu về Ngân sách cho Người dân) - tài liệu chỉ 8 trang minh họa toàn bộ ngân sách bằng biểu đồ màu sắc dễ đọc, được phát rộng rãi qua truyền hình, đài phát thanh, trường học và các tổ chức xã hội. Khảo sát IBP năm 2021 cho thấy 72% người dân Nam Phi hiểu mục tiêu ngân sách và biết cách phản ánh nguyện vọng tới chính quyền.

Philippines - Tham vấn ý kiến người dân từ khâu lập dự toán

Bộ Tài chính mời các tổ chức xã hội như Hội phụ nữ, Hội nông dân, tổ chức LGBT+ tham gia phản biện dự toán ngay từ giai đoạn xây dựng. Cổng thông tin “Budget ng Bayan” công bố ngân sách theo tỉnh với chức năng góp ý trực tuyến giúp ngân sách ngày càng gắn kết với nhu cầu thực tế của người dân..

Mexico - Phổ cập ngân sách qua truyện tranh

Mexico cũng triển khai một cách tiếp cận sáng tạo: Bộ Tài chính nước này phát hành "Comics Budget" – truyện tranh về ngân sách dành cho học sinh cấp 2, giúp trẻ em và thanh thiếu niên hình thành ý thức tài chính và tạo nền tảng cho xã hội minh bạch. 

Chìa khóa thay đổi: ba giải pháp cho Việt Nam

Từ thực tiễn trong nước và học hỏi kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam có thể cân nhắc một số giải pháp cụ thể sau:

Thể chế hóa: Quy định ngân sách công dân là tài liệu bắt buộc trong Luật Ngân sách Nhà nước sửa đổi, bắt buộc công bố cả ở trung ương và địa phương, kèm hướng dẫn từ Bộ Tài chính về tiêu chuẩn nội dung, thời điểm và hình thức công bố.

Chuẩn hóa: Báo cáo cần ngắn gọn, dễ hiểu, có đồ họa minh họa, trình bày rõ mục tiêu ngân sách, dự toán thu - chi, chính sách thuế, đầu tư, an sinh và kênh phản hồi cho người dân.

Phân cấp nội dung công khai: Cấp Trung ương, tỉnh công bố số liệu tổng hợp; cấp huyện, xã công khai chi tiết các khoản liên quan đến người dân. Đẩy mạnh công bố qua mạng xã hội và thiết lập cơ chế phản hồi rõ ràng.