Ông Bernard Wang Toon Kim, Giám đốc Dịch vụ Kiểm toán, Công ty TNHH KPMG Việt Nam

Giao dịch với bên liên quan là gì?

Giao dịch với bên liên quan xảy ra khi một thỏa thuận được thực hiện bởi ít nhất hai bên, trong đó một bên có quyền kiểm soát hoặc ảnh hưởng đáng kể đối với bên kia, hoặc hai bên cùng dưới quyền kiểm soát của một chủ sở hữu.

Các tập đoàn kinh doanh gia đình và bản chất không chính thức của các mối quan hệ kinh doanh thường thấy tại môi trường kinh doanh ở châu Á và Việt Nam tạo điều kiện thuận lợi cho các giao dịch giữa các bên liên quan. Không phải tất cả các giao dịch với bên liên quan đều mang tính chất lạm dụng. Một số giao dịch này giúp đạt được lợi thế kinh tế theo quy mô tốt hơn, diễn ra thường xuyên và không thể tránh khỏi.

Việc lạm dụng các giao dịch với bên liên quan có thể dưới hình thức “đào rút” hoặc “chống đỡ”. Đào rút là việc thu hồi tài sản, trong đó các cổ đông chi phối rút giá trị từ các công ty bị kiểm soát thông qua các giao dịch với điều khoản có lợi cho chính họ hoặc cho các bên được chỉ định do họ kiểm soát. Khi chủ sở hữu doanh nghiệp muốn tránh việc bị hủy niêm yết hoặc mong muốn đạt được các kết quả tài chính nhất định vì lý do cụ thể nào đó, kết quả của họ có thể được chống đỡ bởi các giao dịch bất thường với bên liên quan. Các công ty được chống đỡ thường có kết quả hoạt động kém hơn trong năm tài chính liền kề trước khi các giao dịch với bên liên quan này được công bố.  

Các giao dịch với bên liên quan bị lạm dụng có thể bao gồm: định giá cao và thanh toán quá nhiều cho một tài sản; thanh lý tài sản với giá thấp; giao dịch bán cho bên liên quan mà các bên này không có khả năng tiêu thụ, chế biến, bán hoặc sử dụng tài sản đó (trong một số trường hợp, các bên liên quan này có thể không thanh toán được cho các tài sản theo các điều khoản tín dụng thông thường và những tài sản này có khả năng được bán lại cho công ty với giá bị lỗ hoặc có lãi sau khi kết quả tài chính đã được kiểm toán và công bố). 

Cần có quy định, chính sách, công tác quản trị, thanh tra và kiểm toán thích hợp để tránh tình trạng lạm dụng các giao dịch với bên liên quan

Ngoài ra, ứng trước một khoản tiền đáng kể dưới danh nghĩa thực hiện hoặc đầu tư dự án; vốn, các khoản vay ngân hàng hoặc trái phiếu được huy động, sau đó bị rút ra để sử dụng cho các cổ đông chi phối, ban giám đốc, bên được chỉ định hoặc các công ty dưới quyền kiểm soát của họ cũng là các giao dịch với bên liên quan bị lạm dụng.

Vai trò của các thành viên độc lập ở hội đồng quản trị trong việc phê duyệt giao dịch với bên liên quan là rất quan trọng. Tuy nhiên, có thể nảy sinh nghi ngờ về tính độc lập của họ đối với cổ đông có quyền kiểm soát, vì cổ đông có quyền kiểm soát thường chỉ định và lựa chọn các thành viên hội đồng quản trị độc lập này. Các thành viên độc lập có thể nhận được các khoản thù lao đáng kể. Do đó, họ có thể có sự trung thành với cổ đông có quyền kiểm soát.

Trong khi hội đồng quản trị có trách nhiệm đưa ra các quyết định vì lợi ích của tất cả các cổ đông, bao gồm cả việc đạt được sự phê duyệt của các thành viên hội đồng quản trị độc lập, hoặc các cổ đông không tham gia giao dịch, cho các giao dịch trọng yếu, các công ty niêm yết tại Việt Nam thường đưa ra dự thảo nghị quyết đại hội đồng cổ đông thường niên và yêu cầu các cổ đông ủy quyền cho chủ tịch hội đồng quản trị, giám đốc điều hành hoặc tổng giám đốc quyết định các điều khoản và điều kiện cụ thể của giao dịch với bên liên quan, đàm phán, ký kết và thực hiện các thỏa thuận đó, nhằm đạt được sự đồng thuận và hiệp lực lớn hơn.

Các thỏa thuận này bao gồm giao dịch mua bán hàng hóa hoặc các giao dịch vay, cho vay và mua bán trái phiếu. Mặc dù có hiệu quả đối với việc ra quyết định kinh doanh, thông lệ này cũng tiềm ẩn nguy cơ về các giao dịch bị lạm dụng vì chủ tịch, giám đốc điều hành hoặc tổng giám đốc đã được trao séc trắng để quyết định các điều khoản. Ngoài ra, các thông báo tới cổ đông có thể quá chung chung và không cung cấp đầy đủ thông tin để các cổ đông “không phải là bên liên quan” đưa ra được đánh giá đúng đắn trước khi họ thông qua nghị quyết.

Các khuyến nghị chính

Các công ty chỉ có thể yêu cầu ủy quyền chung từ cổ đông đối với các giao dịch thường xuyên có liên quan đến doanh thu hoặc có tính chất buôn bán, hoặc những giao dịch cần thiết cho hoạt động hàng ngày của công ty. Các giao dịch không thường xuyên cần được phê duyệt riêng rẽ sau khi có đánh giá thích đáng.

Khi một đề nghị được đề đạt tới các cổ đông về việc phê duyệt giao dịch với bên liên quan trong đại hội đồng cổ đông, một quy trình biểu quyết (bao gồm cả việc lưu giữ bằng chứng cho mục đích kiểm tra trong tương lai) cần được thiết lập để chỉ những cổ đông không tham gia vào giao dịch mới có thể biểu quyết. Các cổ đông không tham gia giao dịch cũng cần được công ty thông báo về cách thức các giao dịch với bên liên quan này đã được đánh giá như thế nào.

Quy định mức phạt tối thiểu cao hơn và mức phạt tối đa lên đến x% giá trị giao dịch.

Cần đảm bảo sự xét đoán khách quan trong quá trình đưa ra quyết định của hội đồng quản trị. Nội dung này bao gồm: cung cấp đầy đủ thông tin cho hội đồng quản trị cho mục đích đánh giá; trao cho các cổ đông không kiểm soát sự ảnh hưởng đủ lớn đối với việc chỉ định và lựa chọn thành viên hội đồng quản trị, đặc biệt là các thành viên độc lập, và việc thiết kế cơ cấu ưu đãi cho các thành viên này, như chính sách thù lao. 

Nâng cao vai trò của các thành viên độc lập với tư cách là chủ thể trung tâm trong quy trình (phê duyệt các thủ tục, thực hiện đàm phán, thông qua giao dịch và khả năng cần phải tư vấn với các chuyên gia độc lập tại tất cả các giai đoạn) với việc trao quyền ra quyết định cho hội đồng quản trị.  

Tăng cường hệ thống quản trị doanh nghiệp của công ty. Điều này bao gồm việc cải thiện quy trình thu thập, đánh giá, kiểm tra, báo cáo và thuyết minh thông tin các giao dịch với bên liên quan. 

Tăng cường trao đổi thông tin giữa ban quản trị và kiểm toán viên độc lập về giao dịch với bên liên quan. Kiểm toán viên độc lập đưa ra sự đảm bảo với hội đồng quản trị và các cổ đông về việc liệu những thông tin trọng yếu liên quan đến giao dịch với bên liên quan có được thuyết minh một cách hợp lý trên báo cáo tài chính hay không và cảnh báo về những vấn đề quan ngại trọng yếu liên quan đến kiểm soát nội bộ.

Cuối cùng, tăng cường thanh tra và thực thi của các cơ quan thực thi pháp luật.

Như vậy, việc lạm dụng giao dịch với bên liên quan ngày càng trở thành một thách thức đối với tính liêm chính của thị trường vốn Việt Nam, cũng như nhiều thị trường vốn khác. Chi phí của các giao dịch mang tính chất lạm dụng này là rất cao (bao gồm cả khả năng thất thu ngân sách của chính phủ), cho dù dưới dạng các vụ rút tài sản đáng kể được thực hiện đơn lẻ, hay một quá trình đào rút tài sản từ từ thông qua các giao dịch hoạt động liên tục hay việc chống đỡ cho kết quả tài chính và giá cổ phiếu.

Trong môi trường hiện tại, việc giám sát và hạn chế một cách có hiệu quả sự lạm dụng các giao dịch với bên liên quan là vấn đề cấp bách cần xem xét của các nhà hoạch định chính sách, cơ quan thực thi pháp luật, hội đồng quản trị và các bên hữu quan khác. Cần phải có quy định, chính sách, công tác quản trị, thanh tra và kiểm toán thích hợp để tránh tình trạng lạm dụng nêu trên.